طرح توجیهی کاشت گیاه اسفرزه (سال 1400) + word و pdf
در ابتدا به گیاهشناسی آن می پردازیم : گیاه اسفرزه (Plantago ovata) گياهی يكساله، بدون ساقه يا دارای ساقه بسيار کوتاه و پوشيده از تارهای نرم ميباشد، ارتفاع آن 13 – 7 سانتيمتر، دارای برگهای باريک و دراز، سنبله ها استوانه ای يا تقريبآ مدور و يا تخم مرغی هستند.
پنجه ها معمولآ از قسمت تحتانی گياه رشد می کنند. اين گياه دارای ريشه راست به طول 30-20 سانتی متر می باشد که عمومآ روی آن ريشه های جانبی فراوانی ديده ميشود. اين گياه از خانواده پلانتاژيناسه مي باشد و دارای دانه های بسيار کوچكی است که وزن هزار دانه آن 1/9 – 1/1 گرم می باشد.
در لاتين Plantago به معنی پاشنه پا می باشد که اشاره به شكل برگ اولين گونه ای دارد که توسط لينه تحت عنوان major شناسايی شده است. ovata به معنی تخم مرغی بوده و اشاره به شكل ساختار برگی نيمه شفاف (براکته) درون گل آذين دارد. لغت psyllium از لغت يونانی Flea به معنی نوعی شپش، منشاء گرفته است.
تشييه به اين حشره در واقع اشاره به اندازه، شكل و رنگ روشن بذر دارد که قسمت مهم و تجاری گیاه اسفرزه است Plantago psyllium و (P.indica) در تجارت به عنوان پسيليوم فرانسوی يا اسپانيايی معروف می باشند ولی Plantago ovata در تجارت به عنوان (Blond psyllium)، (Ispaghula) همچنين بذر پلانتاگوی هندی معرفی می گردد.
مناطق انتشار گیاه اسفرزه
در فلور ايران، تیره بارهنگ، گونه های متعلق به آن و پراکنش آنها در ایران و همچنین استان گلستان شرح داده شده است. گیاه اسفرزه در مناطق مختلفی از کشور پراکنش دارد که به قزوين، منجيل، همدان، مهران، بهبهان، شوش، شوشتر، بين بوشهر و شيراز، کرمان،جيرفت و سرچاه خراسان ميتوان اشاره نمود. درّی و همكاران در گزارشی به رويشگاه طبيعی اين گياه در شرق استان گلستان، يعنی منطقه مراوه تپه به عنوان گياه بومی اشاره کردند.
اهمیت و مصارف آن در داروسازی و صنعت
گياهان بسيار زيادی در دنيا شناسايی شده اند که در بين آنها تعداد محدودی به عنوان گياهان دارويی با ارزش اقتصادی تفكيک شده اند. از خصوصيات با ارزش اين گياه وجود موسيلاژ (لعاب) در بذر آن است. موسيلاژ بذر گیاه اسفرزه بين 30 – 10 درصد اندازه گيری شده است.
در طبقه بندی تجاری موسيلاژ، سه شاخص نقش تعيين کننده دارند که عبارتند از: مقدار موسيلاژ، فاکتور تورم و وزن يكصد بذر در بين گونه های جنس (Plangtao)، گونه (ovata) نسبت به دو گونه (psyllium) و (major) مقدار موسيلاژ بيشتری توليد می کند. بازار جهانی عرضه موسيلاژ متعلق به هندوستان است.
ميانگين برخی از خصوصيات بذر گیاه در نقاطی از ايران در دامنه استانداردهای جهانی قرار دارد. ميانگين برخی خصوصيات دانه گياه (P. ovata) در ايران شامل مقدار موسيلاژ دانه 22-15 درصد فاکتور تورم دانه 13/6 – 9/9 ميلی ليتر و وزن يكصد دانه آن، 190 – 106/3 ميلی گرم می باشد.
بدين ترتيب ايران، يكی از نقاط مناسب برای پرورش و توليد زراعی اين گياه بوده و می توان در برنامه ريزی ها کاشت و توليد در مناطق شناخته شده آنرا در اولويت قرار داد. در تعدادی از گزارشات، زراعت اين گياه در استانهای گلستان، خراسان رضوی، اصفهان و همند آبسرد در استان تهران مناسب شناخته شده است.
گیاه اسفرزه به طور وسيعی در هندوستان کشت شده و به عنوان مهمترين کشور صادرکننده دانه اين گياه به کشورهای اروپايی و آمريكا محسوب می شود. علاوه بر موسيلاژ در بذر اسفرزه، به ترکيبات شيميايی گليكوزيد، استرول، اسيدگاليک و تانيک و ماده اکوبين می توان اشاره کرد.
در صنعت توليد دارو نيز دارای اهميت می باشد و يكی از گياهان مهم و با ارزش در جهان است که از بذر و پوسته آن به طور وسيعی بهره برداری می شود و در توليد ترکيبات ملين داروسازی کاربرد دارد.
در تحقيقات پزشكی نيز مشخص شده است که مصرف فرآورده های دارويی اين گياه به صورت های توصيه شده، باعث کاهش کلسترول خون شده است. مندال و همكاران اين خواص دارويی این گیاه را از پوسته آن می دانند. از آن در طب سنتی برای رفع نفخ مزمن، اسهال، اسهال خونی و التهاب مثانه استفاده می کنند.
از لحاظ طب سنتی اسفرزه گياهی با طبيعت سرد و تر شناخته می شود. برخی فرآورده های بدست آمده از آن، که امروزه در داروخانه ها با نام های تجاری مختلف يافت می شود می توان به پلانتاژل، متاموسيل، پسيليوم و پسيليوم موسيلوئيد اشاره کرد. از مصارف ديگر فرآورده هایش، ميتوان کاربرد در صنايع صابون سازی و استفاده به عنوان ماده اوليه کشت بافت را برشمرد.
برای استفاده از آن در صنايع مختلف نياز به جداسازی پوسته از دانه می باشد که برای درک و شناخت بهتر موضوع، به ارتباط بين دانه گندم با سبوس می توان اشاره کرد. پوسته بذر رنگ سفيد و شفاف داشته و رنگ دانه پس از پوستگيری غالباً متمايل به قهوه ای روشن است.
زراعت گیاه اسفرزه
کارشناسان در بین گونه های جنس (Plantago)، گونه ovata را برای کاشت و توليد بذر توصیه کردند که در خاک های شنی سبک و يا شنی لومی با زهكش خوب بهترين رشد را دارد. به علت ريز بودن بذرهای اين گیاه لازم است که بستر کشت نرمی فراهم شود.
به همين خاطر بسته به نوع بافت خاک و ادوات در دسترس بايد اقدام نمود. بهتر است برای تعيين ميزان دقيق بذر لازم برای کشت درصد جوانه زنی بذر در آزمايشگاه با کشت در پتريديش تعيين شود. ضد عفونی نمودن بذر با قارچ کش های موجود برای جلوگيری از بروز بيماريهای قارچی در بذر و گياهچه بايد انجام شود.
بنابر آزمايش های خاک، مزرعه همزمان با عمليات تهيه بستر بايد عمليات کوددهی انجام شود. اسفرزه از لحاظ نيازهای کودی گياهی کم توقع می باشد و به کودهای شيميايی وابستگی زيادی ندارد.
معمولا در شرايط ديم و کم باران کود فسفات دار 50 و کود نيتروژندار و پتاسه هر کدام 30-25 کيلو گرم در هكتار برای حصول توليد مناسبتر، مفيد خواهند بود. برای کشت مقدار بذر لازم در هكتار در شرايط مختلف با يكديگر متفاوت است. اين مقدار بين 12-6 کيلوگرم بذر خالص در هر هكتار می باشد.
در تحقيق مک نيل (1991) گزارش شد که مناسب ترين ميزان مصرف بذر 8 کيلوگرم در هكتار می باشد و مصرف بالاتر از اين مقدار کاهش عملكرد دانه را موجب می شود. برای کشت بذر گیاه اسفرزه در صورتیکه امكان کشت با وسايل مكانيزه وجود نداشته باشد می توان بذر را با روش دستپاش در مزرعه کشت کرد.
از آنجا که بذر آن ريز می باشد، بهتر است بذر مورد نياز را در زمان کاشت با خاک اره و يا شن مخلوط نمود. تحت شرايط ايده آل رطوبت کافی و دمای محيط 20-10 درجه سانتی گراد بذرها در طول 8-5 روز بعد از کاشت جوانه می زنند.
کشت آین گیاه بر مبنای تجربيات بدست آمده از کشت در شرايط مراوه تپه استان گلستان، در نيمه دوم بهمن ماه که دماهای گفته شده بالا فراهم باشد، قابل توصيه است. تعداد روز لازم از زمان کاشت تا رسيدن به مرحله برداشت بذر نيز در شرايط ديم مراوه تپه استان گلستان 117 – 108 روز می باشد.
اين مدت روز نيز بسته به شرايط آب و هوا، از زمان کاشت در بهمن ماه تا برداشت در اواخر ارديبهشت ماه تا اوايل خرداد ماه به طول می انجامد. در برخی از شرايط کشور هندوستان، طول دوره رشد آن 105 روز هم گزارش شده است.
امكان برداشت محصول دانه اسفرزه در مراوه تپه تحت شرايط ديم (بارش زمستانه) تا 600 کیلوگرم در هكتار گزارش شد. همچنين در هندوستان به عنوان يكی از کشورهای توليد کننده دانه اسفرزه توليد تا 1000 کيلوگرم در هكتار و در اغلب آزمايشات انجام شده در ايران 800 – 500 کيلوگرم در هكتار گزارش شده است.
جاويدتاش با کاشت 5/6 کيلوگرم بذر در هكتار، توليد بذر را 690 کيلوگرم در هكتار بيان کرد. پاتل و همكاران گزارش کرده اند چنانچه کشت (P. ovata) توام با آبياری باشد توليد بذر تا 1245 کيلوگرم در هكتار هم امكان دارد. رحيمی و همكاران با استفاده از آبياری در طول دوره رشد (بدون تنش آبی) عملكرد دانه را در کرج 937/5 کيلوگرم در هكتار گزارش کردند.
به دليل قابليت های ذاتی اين گياه، آن را ميتوان در شرايط ديم کشت نمود. اگر زمان کشت طوری تنظيم شود که دوره رشد آن با بارندگی های منطقه ای همزمانی داشته باشد، امكان برداشت اقتصادی بذر وجود دارد. چنانچه در مناطق کم باران، در طول رشد امكان آبياری وجود داشته باشد، توليد به بالاترين مقدار افزايش می يابد.
در هندوستان در مناطق کم باران 6-5 بار آبياری مرسوم است. برای جمع آوری محصول اسفرزه که همان بذر آن می باشد در زمانی که رنگ سنبله ها متمايل به قهوهای شده است بايد اقدام نمود. برای جلوگيری از ريزش محصول در اوايل روز صبح قبل از اينکه سنبله ها در اثر تابش نور خورشيد خشک شوند بايد بذر برداشت شود. برداشت با دست و همانند برداشت در محصول زيره انجام می شود.
آفات و بیماریها
با بررسی هايی که در راجستان هندوستان انجام شد مشخص شده است که برخی عوامل بيماری زا از جمله Pythium ultimum در گياهچه اسفرزه P. ovata در دو مرحله قبل از سبز شدن و همچنين پس از سبز شدن، باعث مرگ گياهچه می شوند.
به طوريکه در گياهچه های 15-10 روزه تا 40 درصد مرگ گياهچه گزارش شده است (راتور، 2000 ) قارچکش های کاربندازيم، متالاکسيل، کاپتان و کاربوکسيتيرام برای جلوگيری از بروز اين بيماری بيشترين اثر را دارند. در مناطق مرطوب گاهی اوقات بيماری سفيدک پودری باعث خسارت در اين گياه می شود.
که برای کنترل اين بيماری هم با استفاده از مشورت با کارشناسان ذيصلاح بايد اقدام نمود. از حشراتی که ممكن است اين گياه را مورد حمله قرار دهد به شته (Aphis gossipii) می توان اشاره کرد. اين حشره به صورت کلنی در قسمت های پايينی برگها ديده می شود.
مديريت تاريخ کاشت گیاه در کاهش خسارت اين آفت موثر خواهد بود. برای کاهش بيشتر خسارت، بهتر است با کارشناسان خبره مشورت شود. رشد آهسته اسفرزه در اوايل رشد، باعث می شود علف های هرز برای جذب منابع محيطی با اين گياه رقابت زيادی داشته باشند.
برای مقابله با علف های هرز در مزرعه اسفرزه، از روشهای مكانيكی و شيميايی توام استفاده ميشود. گزارشات بر مبارزه قبل از سبز شدن بذر تاکيد دارد. پاتل و همكاران تاثير برخی علفکش ها را بر کاهش علف های هرز مطالعه کردند و کاربرد علفکش های قبل از سبز شدن را بر کاهش علف های هرز موثر گزارش کردند.
