جنس Phyllanthus دارای بيش از 900 گونه است كه تنوع بالايی از نظر فرم های رويشی شامل گونه های علفی يک ساله و چندساله، بوته ای، بالارونده و آبزی توزيع شده در مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری با كاربردهای گوناگون دارد. از آن جمله، درخت آمله می باشد كه بيش از 3500 سال در هند سابقه كشت و پرورش داشته و كاربردهای مختلف دارويی و غذايی برای آن ذكر شده است.
این گیاه خزان كننده است كه می تواند ارتفاعی تا 18 متر داشته باشد، البته در هنگ كنگ و بورنئو تا 32 متر گزارش شده است. تنه آن ناصاف، با پوستی قهوه ای مايل به خاكستری، لايه لايه و با گره های متعدد می باشد و دو نوع شاخه توليد می كند. يكی شاخه های معين كوتاه ( 10 تا 20 سانتيمتر)، نابالغ و انتهايی كه حامل گل، برگ و ميوه بوده و سالانه خزان می كنند.
ديگری شاخه های بلند نامعين كه نابارورند و رشد سالانه آن را باعث می شوند. برگ های آن بدون كرک، سبز روشن، نازک و پر مانند، به طول 10 تا 13 و عرض 2 تا 3 ميلی متر بوده و بدون دمبرگ و به صورت متناوب به شاخه ها متصل می شوند. خزان برگ ها از ماه آبان شروع شده و در فاصله بهمن تا فروردين ماه كه شاخه های جديد ظاهر می شوند،
درختان بدون برگ هستند. يكی از ويژگی هایش اين است كه شاخه های بارور يكساله، همراه با برگ متصل به آن، در آخر فصل ريزش می كنند. درخت آمله نياز زيادی به نور دارد (بيش از 12 ساعت در روز). به نوع خاک حساسيتی ندارد و در طيف وسيعی از خاک ها اعم از لوم شنی تا رسی، سنگين تا سبک و كمی اسيدی تا كمی قليايی، قابل كشت است.
این گیاه در خاک بسيار قليايی مكانيزم تغذيه اش دچار اختلال می شود و برای رشد و شكوفايی بهتر، بايد در زمين های با زهكشی مناسب و خاک عميق لومی شنی حاصلخيز و غنی كشت شود. اين گياه به آتش سوزی مقاوم است و می توان گفت، اولين گياه است که بعد از آتش سوزی، بازيابی می شود.
بلوغ اين درخت كند است و ميوه دهی از 5 تا 8 سالگی آغاز می گردد. سيستم ريشه ای عميق و كم بودن ميزان شاخ و برگ، باعث شده است كه بتواند در اقاليم مختلف رشد كند به طوری كه وجود آن در مناطق گرمسيری، نيمه گرمسيری، خشک، نيمه خشک و مرطوب، گزارش شده است.
در مناطقی با بارش 600 تا 800 ميلی متر، می تواند به صورت ديم عملكرد خوبی داشته باشد. درختان جوان، حساس به باد گرم، خشكی و درجه حرارت پايين هستند ولی درختان بالغ، نه تنها تحمل انجماد را دارند، بلكه تا دمای 46 درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل می كنند.
و بومی هند، نپال و سريلانكا و جنوب شرقی آسيا و چين بوده و در هند، چين، ژاپن، آمريكا، مالزی و سنگاپور به طور گسترده كشت می شود. گستره جغرافيايی پراكنش آن از كشورهای ميانمار تا افغانستان، سريلانكا، چين، مالزی، اندونزی، سنگاپور، تايلند، كوبا، پورتوريكو، هاوايی و حتی عراق و ايران نيز می باشد.
اصول كاشت، داشت و برداشت درخت آمله
تكثير درخت آمله به طور طبيعی به وسيله بذر صورت می گيرد. در شرايط مطلوب رشد نهال در مناطق مرطوب سريع است به طوری كه در جنگلهای بارانی هند و ارتفاع متر، طول آن در سال اول به 0/8، سال دوم 2/1، سال سوم 2/8 و سال چهارم و متر می رسد.
به طور طبيعی، ميوه ها در اواخر فصل سرما و اوايل بهار، ريزش كرده و با گرم شدن هوا قسمت گوشتی ميوه خشک و جدا می شود. اين تا زمانی است كه قسمت سخت ميوه با ضربه ايی باز شده و دانه ها رها و منتظر فصل بارندگی برای جوانه زنی باشند.
شكسته شدن اندوكارپ سخت می تواند توسط گوزن يا جوجه تيغی كه علاقه شديدی به خوردن اين ميوه دارند، صورت پذيرد. دانه های آمله طی فرآيند نشخوار در معده گوزن و با خروج از آن، آماده جوانه زنی می شوند، به شرط آنكه دما، نور و رطوبت مطلوب جوانه زنی فراهم شود.
تكثير آن، از طرق رويشی (قلمه، پيوند، ريز ازديادی) و زايشی (بذر) امكان پذير است ولی بهترين روش برای ايجاد باغ آمله، پيوند روی نهال بذری گزارش شده است زيرا نتيجه تكثير بذری، ايجاد يک جمعيت ناهمگن با ميوه های كوچک است. برای اين منظور، ميوه های رسيده درخت آمله را در ماه های آذر تا بهمن جمع آوری كرده و در آفتاب خشک می كنند تا ميوه از هسته جدا شود.
سپس بذرها را از اندوكارپ سخت بيرون آورده و با غوطه ور كردن در آب، بذرهای مرغوب را جدا كرده و با تيمارهای زير درصد جوانه زنی را افزايش می دهند: اسيد جيبرليک با غلظت 100 تا 500 پيپی ام، كينتين با غلظت 100 پی پی ام، تيو اوره 1% و نيترات پتاسيم 0/5 تا 1% همچنين قارچ های آزوسپيريلوم براسيلنز و ميكوريزال آربيسكولار، ازتوباكتر كروكوكوم و تريكودرما ويريد می توانند جوانه زنی، رشد و قدرت گياهچه را 70 تا 93 درصد افزايش دهند.
بذرها را در اواخر اسفند و اوايل بهار در بستر سبک می كارند و بعد از 6 تا 12 ماه، پيوند می زنند. پيوند ميتواند از نوع جوانه (سپری، حلقه ای يا T) يا ساقه (اسكنه ای، چوب نرم و روكش) باشد. قلمه به طول 8 تا 10 سانتيمتر و دارای 4 تا 6 جوانه فعال از چوب نرم يا نيمه سخت و برگ دار كه با هورمون ايندول بوتيريک اسيد (IBA) يا نفتالين استيک اسيد (NAA) با غلظت 5000 پی پی ام تيمار شده باشد تا 95 % موفقيت آميز است ولی به ندرت برای ايجاد باغ مورد استفاده قرار می گيرد.
روشهای ريز ازديادی در هند و چين استانداردسازی شده اند ولی هنوز برای مصارف تجاری، به كار نمی روند. ماه های بارانی فصل كاشت نهال هاست. برای اين كار، چاله هايی به قطر 50 و عمق 100 سانتيمتر حفر كرده و برای چند هفته باز نگه داشته می شوند.
سپس خاک چاله ها با مقاديری از كود دامی پوسيده، پودر چريش، پودر استخوان، كود سوپر فسفات و قارچ كش (هگزاكلريد بنزن يا كارباريل) و در خاكهای قليايی با مقاديری از گچ مخلوط شده و بعد از كاشت كاملاً سيراب می شوند. تراكم كاشت بسته به اقليم و رقم از 156 تا 494 درخت آمله در هكتار متغير است.
به دليل خودناسازگاری، در يک باغ بايد دو يا چند رقم با فاصله مناسب كشت شوند يا از روشهای تلاقی گرده ها، مانند قلم مو كشيدن، برای توليد محصول بيشتر بهره برد. جهت جلوگيری از شكسته شدن شاخه ها در اثر بار زياد، برداشت راحت ميوه و تابش بهينه نور به تاج درخت بايد طوری هرس شود كه از چارچوب قوی برخوردار باشد.
به همين منظور درختان جوان از ارتفاع 75 تا 100 سانتيمتری زمين سر برداری شده و به روش شلجمی تربيت می شوند. همچنين شاخه های مرده، شكسته، پيچ خورده و بيمار به طور دورهای برداشت می شوند گياهان جوان بلافاصله پس از كاشت و در فواصل 10 تا 15 روز در تابستان و فصول بدون باران، بايد آبياری می شوند.
آبياری قطره ای بهترين روش آبياری است ولی در مناطق شور بهتر است بطور متناوب با آبياری سنتی مورد استفاده قرار گيرد. در مناطق خشک آبياری كوزه ای هم می تواند مفيد باشد. همچنين استفاده از مالچ گياهی و پوشش های پلياتيلن برای حفظ رطوبت بسيار مؤثر است. برای افزايش درآمد ميتوان بين رديف ها از كاشت 3 رديف سبزی، ادويه يا گياهان دارويی و معطر استفاده كرد.
درخت آمله می تواند مخلوط با نارگيل و گواوا كشت شود. برای حفظ عملكرد ميوه در طی 50 تا 75 سال عمر درخت، كود دهی و حفظ مواد غذايی خاک ضروری است. هر درخت يک ساله به 10 كيلوگرم كود دامی، 100 گرم نيتروژن، 50 گرم فسفر و 75 گرم پتاسيم نياز دارد. بديهی است اين نسبت با افزايش سن درخت، بيشتر می شود.
كمبود بر (bor) می تواند نكروزه شدن ميوه را در پی داشته باشد. همچنين محلول پاشی N – K -Zn – Cu – B (0/2 تا 0/6)% و NAA با غلظت 10 پی پی ام و نيترات كلسيم می تواند باعث رشد گياه، حفظ ميوه، افزايش عملكرد و حفظ خواص فيزيكی آن شود. استفاده از ورمی كمپوست، ازتوباكتر كروكوكوم، قارچ Glomus fasciculatum گچ در خاكهای قليايی نيز مفيد است.
حشرات مكنده، نماتدها، قارچها و باكتريهای بيماری زا، عملكرد و كيفيت ميوه را تحت تأثير قرار می دهند. آفات از طريق حشره كش ها و بيماری های قارچی با مخلوط بردكس 1%، مانكوزب 0/3%، كاربندازيم 0/1% و اكسي كلرايد مس 0/3% ، كنترل می شوند. چند نوع شكارگر طبيعی نيز نقش كنترل بيولوژيک آفات را می توانند داشته باشند.
كنترل علف های هرز اطراف درخت آمله ، تأثير زيادی در رشد آن دارد. درخت آمله در سنين جوانی، حساس به خشكی و حمله حيواناتی از قبيل حشرات، موش و سنجاب است كه علاقه زيادی به جويدن طوقه نرم آن دارند. بلوغ ميوه با خواص فيزيكی آن مشخص می شود.
تشخيص شاخص بلوغ ميوه از اين نظر مهم است كه با رسيدن كامل، كيفيت ميوه از دست رفته و برای بازاريابی و تعيين قيمت دچار مشكل می شود. رشد اوليه ميوه آمله سريع است و تابع يک الگوی سيگموئيدی مضاعف می باشد. در طی دوره رشد، اندازه و وزن ميوه افزايش می يابد و رنگ آن از سبزی به زردی می گرايد.
همچنين رنگ دانه از سفيد خامه ای به قهوه ای يا سياه تبديل می شود. در زمان بلوغ، مواد جامد محلول (TSS)، مقدار قند كل و اسيد آسكوربيک افزايش ولی اسيديته كل كاهش می يابد. قطر ميوه تا 90 روز افزايش يافته و رنگ آن تا 120 روز بعد از تشكيل ميوه تغيير می كند.
برداشت ميوه های جنگلی با بالا رفتن از درخت و در مواردی با قطع شاخه های درختان انجام می شود. ميوه های نارس را جهت خشک كردن در آفتاب برداشت كرده تا پوست آنان قهوه ای شود. تأخير در برداشت در عملكرد سال بعد مؤثر است. درختهای پيوندی در مدت 3 تا 5 سال به باردهی می رسند و بعد از 8 تا 10 سال توليد اقتصادی دارند.
اگر تراكم در هكتار بين 156 تا 625 درخت باشد و هر درخت به طور متوسط 100 كيلوگرم ميوه در سال دهم توليد كند، با توجه به اثر تراكم بر توليد، از هر هكتار بين 15 تا 30 تن ميوه برداشت مي شود. ميانگين عملكرد ميوه برای هر درخت آمله در كشت ديم و مناطق خشک، 25 تا 50 كيلوگرم و مناطق نيمه خشک 50 تا 70 كيلوگرم است.
به طور كلی برای كشت ديم در كشور هند متوسط برداشت 3/5 تن در هكتار و در چين 8 تن در هكتار گزارش شده است. ارزش اقتصادی آن كه شامل ميوه تازه، فرآوری شده و عصاره آن است در سال 1996 معادل 6/25 ميليون دلار آمريكا بوده است. البته به صورت بالقوه، قابليت چندين برابر شدن را دارد.
فرآيندهای پس از برداشت و فرآوری
ميوه های درخت آمله پس از برداشت، به 3 اندازه درجه بندی می شوند:
- ميوه های بزرگ با قطر بيش از 4 سانتيمتر برای توليد مربا، كمپوت، كنسرو و ترشی مورد استفاده قرار می گيرند.
- ميوه های متوسط برای توليد ساير محصولات
- ميوه های ريز برای عصاره گيری و مصارف دارويی كاربرد دارند.
بسته بندی ميوه های آن بايد طوری باشد كه حداكثر عمر مفيد را برای بازاريابی ايجاد كند. ميوه آمله برای 4 تا 7 روز در دمای اتاق و تا 18 روز در اتاق خنک قابل نگهداری است. اسپری مواد قارچ كش در طی مدت رشد، فرو بردن ميوه ها در آب جوش، تيمارهای دی فنيل، سولفيد پتاسيم، نيترات كلسيم، هورمون های رشد كينتين و اسيد جيبرليک و قارچ كش می تواند افزايش عمر انباری را به دنبال داشته باشد.
خشک كردن، برش، تكه تكه كردن و پودر كردن از طريق روشهای متنوع و تيمار با مواد شيميايی و امولسيون موم برای پوشش سطحی ميوه جهت حفظ اسيد اسكوربيک و افزايش عمر مفيد آن مورد آزمايش قرار گرفته اند كه درجات مختلف موفقيت را حاصل نموده اند.
تحقيقات نشان داده كه يک جريان برق متناوب با قدرت kv/m430 (ميدان الكتريكی قوی) به مدت دو ساعت، مي تواند عمر پس از برداشت ميوه از درخت را افزايش داده و در حفظ اسيد آسكوربيک و طراوت ميوه مؤثر باشد. عصاره گيری از ميوه آن، از اواسط آذرماه آغاز شده و حدود 3 ماه طول می كشد.
ميوه ها به دليل جلوگيری از خراب شدن و كاهش كيفيت، بصورت سازمان يافته و مستمر، به وسيله برداشت كننده ها چيده شده و در واحد های عصاره گيری جمع آوری می شوند. عصاره از اصلی ترين فرآورده های آمله است كه در ساخت ده ها داروی گياهی و سنتی كاربرد دارد.
تركيبات میوه آمله
وجود تانن ها در اين ميوه تا حدی از اكسيداسيون كامل اسيد آسكوربيک جلوگيری می كند. تانن ها در ميوه نارس، 18 % تا 35 %، در پوست ساقه 8% تا 21 % و در برگ 22 % تا 28 % گزارش شده است. از تركيبات ديگر آمله ميتوان به آلكالوئيدها (مخصوصاً آلكالوئيد فيلمبين)، فلاونوئيدها، ساپونين ها و ترپنوئيدها اشاره كرد.
دانه ها حاوی اسانس هستند كه اجزای آن شامل: بتا كاريوفيلن، بتا بوربونن، بورنئول، پنتادكانول، هپتادكانول، تيمول، اوژنول و نرول می باشد. روغن غير فرار دانه به رنگ زرد مايل به قهوه ای و شامل 44 % لينولئيک اسيد، 28 % اولئيک اسيد، 6% تا 9% لينولنيک اسيد، 3% اسيد پالمتيک و 1% ميريستيک اسيد می باشد. مقدار پروتئين آن 3 برابر و ويتامين C آن 160 برابر سيب است.
همچنين دارای غلظت بالاتری از اسيد گلوتاميک، پرولين، اسيد اسپارتيک، آلانين و ليزين نسبت به ساير ميوه ها می باشد. همچنين 6 تركيب فنلی جديد در اين ميوه شناسايی شده است. تركيبات ديگری مانند متيونين، كوريلاژين، كوئرستين، گلوكز، اسيد گاليک، چبولاژيک اسيد، چبولينيک اسيد، ايزواستريگتينين و تركيبات فلاون گليكوزيدی نيز در اين ميوه گزارش شده است.
خواص درمانی میوه آمله
ميوه درخت آمله اسيدی و خنک كننده، مبرد، ضد نفخ، ملين، ضد تب، مدر و يک آنتی اكسيدان قوی است و در درمان ديابت و سرفه، اسهال خونی مزمن، اسهال، سوء هاضمه، زخم معده، يرقان، خونريزی، كم خونی، بيماری های قفسه سينه، سر، قلب و اندامهای تناسلی كاربرد دارد. سوخت و ساز بدن را تنظيم كرده و از اين راه با اختلالات پيری مقابله می كند.
آمله فعاليت ضد سرطانی قدرتمندی نيز از طريق فعاليت ضد كلاستوژنيكی و ژنوتوكسيكی و آنتيموتاژنيكی دارد و يكی از 6 گياه جوان كننده در طب آيورودا (طب سنتی هند) محسوب می شود و اين به دليل خاصيت انرژی زايی بالای آن است. اثر ضد باكتريايی عصاره آبی و تنتور آمله، مخصوصاً بر روی قارچها، باكتريها، ويروسها و عوامل بيماری زا به اثبات رسيده است.
همچنین ميوه ايی است تقويت كننده حافظه كه همراه با دو ميوه بليله و هليله، جزو محبوبترين و مهمترين اجزاء طب آيورودا محسوب می شود بطوری كه استفاده اصلی آمله در هند برای درست كردن اُطريفل بوده كه تركيبی از عصاره ميوه های هليله، بليله و آمله است. اين تركيب فرمولی برای سم زدايی و جوان سازی معرفی شده و در طب آيورودا جايگاه خاصی دارد.
كاربردها
از ارقام مختلف آمله برای مصارف متفاوت استفاده می شود. رقم Neelam و Amrit برای شيرينی، ترشی، مربا و كمپوت، رقم Banarsi برای خشک كردن و كنسرو، ارقام Krishna و Kanchan برای مربا و ترشی و بعضی ارقام برای رنگ مو، كرم نرم كننده، شامپو، پودر دندان، رنگرزی پارچه، درست كردن ژله، نوشابه و سس مورد استفاده قرار می گيرند.
ميوه این درخت به صورت های مختلفی از جمله، تازه خوری، پخته شده، پودر خشک، ژله، مربا، كمپوت، خشک شده و ترشی مورد استفاده قرار می گيرد. ميوه آمله همچنين به عنوان دسر ترش بعد از غذا مصرف می شود. عصاره 50% الكلی و كوئرستين جدا شده از ميوه آمله، اثر محافظتی زيادی روی كبد موش، در برابر مشروبات الكلی مصرف شده را نشان داده است.
فعاليت ضدالتهابی نيز از عصاره آمله گزارش شده است. از برگ و ميوه نارس و روغن سوخته دانه، به طور گسترده در هند و تايلند، برای برنزه كردن پوست، استفاده می شود. از روغن دانه در رنگرزی پارچه، درمان سوزاک و دردهای عضلانی، استفاده می شود.
برگهایش به عنوان تغذيه تركيبی برای ماهی، توليد كود سبز، مالچ، دباغی، رنگرزی و كاهش اسهال خونی، سوء هاضمه، ورم ملتحمه و التهاب، مورد استفاده قرار می گيرند. چوب آن قرمز، سخت و قابل انعطاف است و در صنعت مبلمان، كاربرد فراوان دارد.
از ميوه آمله برای ساختن نوعی رنگ مو استفاده فراوان می شود، بطوری كه در بعضی منابع، زيبايی موهای زنان هندی را مرهون آن می دانند. در آيين هندو درخت آمله مقدس است و به عنوان مادر زمين پرستش می شود.