ماهیان خاویاری و آموزش تولید و پرورش آن + طرح توجیهی

خاویار به عنوان مهمترین و عمده ترین محصول در پرورش ماهی خاویار مورد توجه در تجارت جهانی است. با توجه به ارزش بالاي خاویار و افزایش قیمتی که هر ساله براي این محصول در بازار بوجود می آید درآمدزایی عمده اي براي کشورهاي درگیر تجارت آن ایجاد کرده است بطوریکه تجارت خاویار در سطح خرده فروشی سالیانه به یک میلیارد دلار بالغ می شود. تقاضاي بازار جهانی براي گوشت و سایر فرآورده های ماهیان خاویاری خصوصا بچه ماهی و تخم لقاح یافته (محموله های زنده) رو به افزایش است. البته مهمترین گونه هایی که جهت دستیابی به خاویار و گوشت مدنظر بوده اند عمدتا گًونه هایی می باشند که از محیط هاي طبیعی صید می شوند. اگرچه فرانسه در یک مورد با ارایه سیصد تن گوشت تاس ماهی سیبری پرورشی به بازار نقش فعالی در هدایت و افزایش گوشت تاس ماهیان داشته است.

اما مهمترین گونه هایی که در بحث تولید و صادرات جهانی خاویار در یک دوره پنج ساله قرار داشته اند به طور عمده شامل ازون برون، تاس ماهی ایرانی و روسی می باشد. سهم ماهیان خاویاری در تجارت جهانی و عرضه خاویار در بازار تقریبا معادل 46 درصد اوزن برون (خاویار سوروگا)، 31 درصد آسترا و 23 درصد مابقی فیل ماهی یا بلوگا، کالوگا و تاس ماهی آمور است. در بین کشورهای عمده عرضه کننده خاویار طی این دوره در سطح جهان، روسیه 39/4 درصد، ایران 39/3 درصد، قزاقستان 12 درصد، آذربایجان 3/2 درصد، رومانی 2/6 درصد، چین 2/5 درصد و بلغارستان 1 درصد از مجموع میزان صادرات خاویار را به خود اختصاص داده اند. مابقی سهم درآمد خاویار در بازار جهانی بین کشورهاي دیگر شامل کانادا، آمریکا و فرانسه تقسیم شده است. در این میان قیمت خاویار فیل ماهی (بلوگا) بعنوان گران ترین خاویار جهان که توسط ایران صادر شده است افزایش قابل توجه اي داشته است.

معرفی ماهیان خاویاری

ماهیان خاویاری که از با ارزش ترین ماهیان تجاری جهان می باشند، بیشتر از 310 میلیون سال است که با سازگاری با محل زیست شان توانسته اند نسل خود را حفظ نمایند. در زمان هاي گذشته این ماهیان در تمام نیمکره شمالی زمین پراکنده بوده ولی بعلت از بین رفتن زیستگاه و تغییرات اکولوژیک محیط زیست و همچنین صید بی رویه و … تنها محدود به دریای خزر، آزوف، اورال و دریای سیاه شده اند. هرچند بطور محدود و پراکنده در اروپا و آمریکا نیز گونه هایی از آنها یافت می شود. در این میان دریای خزر به لحاظ موقعیت ممتاز خود مامن و زیستگاه اصلی تاس ماهیان به شمار می رود.

مشخصات عمومی تیره تاس ماهیان:

1. شکل ظاهری تاس ماهیان طوری است که با شنای سریع و حرکت این ماهیها در اعماق نسبتا زیاد متناسب است به این ترتیب که بدن دراز بوده و از سمت سر به دم به تدریج باریک می شود.
2. بدن از پنج ردیف برجستگی های استخوانی، یک ردیف در پشت و دو ردیف در پهلو و دو ردیف در زیر شکم پوشیده شده است.در فاصله بین ردیفهای استخوانی نقوش زیبا و ستاره مانندی به چشم می خورد.
3. رنگ این ماهیان متنوع و بین سیاه و خاکستری و سفید و زرد تغییر می کند.
4. نوع کاملاً سفید و کاملا سیاه نیز در اغلب تاس ماهیان خاویاری مشاهده می شود. این نوع ماهی خاویار دارای یک جفت باله سفید دمی و یک زوج باله شکمی، همچنین یک باله مخرجی و یک باله پشتی بوده و باله دمی از نوع هتروسرک است، از شعاع اول باله سینه ای برای تعیین سن استفاده می شود.
5. بدن این گونه ماهی برهنه و فاقد فلس مشخص است و در قسمت هلال بالایی دم فلس گانوئیدی یا لوزی دیده می شود.
6. سر این نوع ماهی نسبت به جثه کوچک و از سطح بالا به پایین فشرده شده است.

چرخه زندگی تاس ماهیان

کلیه گونه های تاس ماهیان در آبهای شیرین تخم ریزی و تولید مثل می کنند. بعضی از آنها تمام عمر خود را در آب شیرین، بعضی به آبهای لب شور و برخی به آبهای شور دریا مهاجرت می نمایند. سه شکل از چرخه زندگی در بین تاس ماهیان قابل تشخیص می باشد که عبارتند از :

1. گونه هایی مانند استرلیاد و کالوگا در آبهای شیرین، دریاچه ها و رودخانه های شرق اروپا و چین، بصورت لارو، بچه ماهی و بالغ باقی می مانند.
2. ماهیان بالغ پس از تخم ریزی بطرف مصب رودخانه ها و آبهاي لب شور مهاجرت می نمایند. بطور مثال تاس ماهی سیبری به رودخانه کاتانگا مهاجرت می نمایند.
3. ماهیان بالغ به رودخانه مهاجرت کرده و پس از تخم ریزی به دریا باز می گردند. لاروها پس از رشد در مرحله بچه ماهی نورس بطرف دریا مهاجرت نموده و تا زمان بلوغ در دریا باقی می مانند. بطور مثال کلیه تاس ماهیان خاویاری دریای خزر از این نوع می باشند.

تولید مثل تاس ماهیان

تاس ماهیان خاویاری از دسته ماهیان تخم گذار بوده و تخم ها و اسپرم در داخل آب شناور شده و لقاح بصورت تصادفی صورت می گیرد. این ماهی خاویار از بچه های خود هیچ گونه مراقبتی به عمل نمی آورد. تاس ماهیان رودکوچ (چرخه زندگی 3) براي تخم ریزي به رودخانه هاي آب شیرین مهاجرت کرده و رودخانه هایی را که انتخاب می کنند اغلب گل آلود، نسبتا عمیق و داراي جریان شدیدی است. تخم تاس ماهی خاویار به بوته ها و برگهای داخل آب و یا به سنگ ریزه های کف رودخانه می چسبد و در حالیکه آب رودخانه از روي آن می گذرد عمل انکوباسیون انجام گرفته و تبدیل به لارو می گردد. بچه ماهیان پس از اقامت 2 تا 6 ماهه در رودخانه بطرف دریا سرازیر می شوند. ماهیان نر زودتر از ماهیان ماده به بلوغ جنسی می رسند. سن بلوغ تاس ماهیان در گونه های مختلف و همچنین محل های مختلف زندگی تفاوت دارد:

جنسیت	اوزون برون (سن به سال)	تاس ماهی ایرانی (سن به سال)	فیل ماهی (سن به سال)
نر	7 – 5	9 – 8	14 – 12
ماده	12 – 10	14 – 10	18 – 16

با توجه به اینکه رسیدگی جنسی ماهیان خاویاری در 5 مرحله صورت می گیرد بنابراین تشخیص این مراحل چه از جنبه تکثیر مصنوعی مولدین وحشی صید شده از دریا با هدف تولید بچه ماهی برای بازسازی ذخایر و چه از جنبه تکثیر مصنوعی و تولید بچه ماهی در مزارع با هدف تولید گوشت و مهمتر از آن استحصال خاویار از ماهیان پرورش یافته بسیار حائز اهمیت می باشد. از طرفی دیگر با توجه به اینکه سن بلوغ ماهی خاویار در مدت زمان طولانی تری نسبت به ماهیان دیگر می باشد و به علت ارزش بالای خاویار مولدین ماده بسیار با ارزشتر از مولدین نر بوده و اصولا نگهداری و پرورش ماهیان نر مقرون به صرفه نمی باشد. مراحل رسیدگی جنسی این ماهیان را به 5 مرحله تقسیم بندی کرده اند، که بشرح ذیل می باشد:

مرحله 1 رسیدگی جنسی :

ماهیان خاویاری از نظر میکروسکوپی به شکل نوار سفید رنگ در هر دو جنس می باشند و تشخیص از طریق مشاهده امکان پذیر نمی باشد. در روش میکروسکوپی و تهیه بافت دیواره شیارهای تخمدان در اثر تقسیم از یکدیگر جدا شده اند و ظهور سلول هاي اووگونی شروع شده است. تخمک های اولیه کوچک هستند و هر یک به قطر 50 میکرون و در برگیرنده یک هسته بزرگ باکروماتین فشرده اند. در مرحله 1 رسیدگی جنسی در جنس نر غدد جنسی از بافت پیوندی و عروق خونی زیادی تشکیل شده سلول هاي اسپرماتوگونی بصورت گروهی قرار می گیرند. لایه باریک بافت پیوندی از مشخصه ای بارز آغاز کانال های غدد جنسی نر است.

مرحله 2 رسیدگی جنسی :

• در جنس ماده ماهیان خاویاری : قطر 1 اووسیت ها به حدود 100 تا 250 میکرون می رسد از نشانه های بارز این مرحله میتوان به پوشش ذخایر چربی در طرفین شکم و بخش های جانبی تخمدان و رشد ستیوپلاسمیک تخمک ها اشاره نمود. طول این دوره بسیار طولانی می باشد و بستگی به شرایط خارجی محیط زندگی دارد.
• مرحله 2 درجنس نر : بخش جنینی بیضه ها بزرگتر شده (تقریبا 1/3 حجم غده) و شامل کیست های تمایز یافته اي است که دارای اسپرماتوسیت های اولیه است. درجنس نر این مرحله طولانی ترین مرحله می باشد. از نظر ماکروسکوپی مرحله 2 درجنس ماده لایه لایه است اما درنر بافت بیضه یکدست مشاهده می گردد.

مرحله 3 رسیدگی جنسی :

مرحله 3 در جنس ماده خاویار از نظر ماکروسکوپی رنگ به سمت قرمز و نارنجی گرایش دارد. تفاوت این مرحله از 2 کاملاً قابل تشخیص است. تخمکها بخوبی قابل تمایزند و هسته و میکروپیل بطور وضوح دیده می شود. بافت چربی کاهش یافته و رنگدانه ها به رنگ خاکستری تشکیل می گردند. در مرحله 3 جنس نر اسپرمها به شکل سرسوزن ته گرد و جدا از هم و به رنگ سفید دیده می شود. اسپرماتوسیت های اولیه، ثانویه و تقسیمات آنها شکل گرفته است.

مرحله 4 رسیدگی جنسی :

مرحله 4 در جنس ماده ماهیان خاویاری : قطب گیاهی و جانوری از هم قابل تمایزند. در این مرحله هسته از مرکز یاخته به سمت قطب جانوری تغییر وضعیت می دهد. زرده های دانه ریز در قطب جانوری و زرده های دانه درشت به همراه قطرات چربی در قطب گیاهی متمرکز می گردند. هسته یاخته را اصطلاحاً زایشی یا germinal vesicle می نامند. که داراي تعداد زیادی هستک با دیواره کاملا تکامل یافته می باشد. این مرحله خود شامل 3 قسمت A.B.C می باشد. مرحله B بهترین زمان برای خاویار سازی و تزریق هورمون به منظور القاء تخم ریزی می باشد. از روی ضریب GV زمان تزریق هورمون و القاء رسیدگی جنسی محاسبه می گردد.

مرحله 4 در جنس نر ماهیان خاویاری : سلول های جنسی به شکل سرسوزنی نیستند بلکه به حالت کشیده تري دیده می شوند. بیضه بزرگ و سفید رنگ دیده می شود تمامی حفره یا ازا اسپرماتوزوئیدهای بالغ پرشده است. مرحله خروج تخمک و اسپرم را مرحله V می گویند. پس از این مرحله دوباره وارد مرحله 2 جنسی می شود که این یکی از روشهای تشخیص است که مولد برای چندمین بار تخم ریزی کرده چون پس از اولین تخم ریزي دیگر مرحله 1 مشاهده نمی شود و مستقیماً وارد مرحله 2 جنسی می شود. در بسیاری از گونه ها ماهی نر و ماده به دلیل داشتن صفات ثانویه جنسی به راحتی از یکدیگر قابل تشخیصند. این وضعیت در دوران قبل از بلوغ و بالاخص در ماهیان پرورشی که در شرایط طبیعی و در دریا نبوده اند کمتر مشاهده می گردد. به این منظور از روشهای متفاوتی براي تشخیص این مراحل استفاده می شود که بر مبنای روش کار به روشهای تهاجمی نظیر خونگیری، تشخیص از طریق بیوشیمیایی، کم تهاجمی نظیر لاپروسکوپی، بیوپسی، و غیر تهاجمی نظیر اولتراسونوگرافی و مورفولوژیکی اشاره نمود.

تغذیه تاس ماهیان

ماهیان خاویاری در سرتاسر زندگی خود گوشتخوار می باشند، لاروهای آنها زئوپلانکتون خوار پلاژیک هستند. در حالیکه در ماهیان جوان و بالغ این امر داراي اشتقاق شده و محدوده وسیع تري از تغذیه فیلتري و استفاده از موجودات کفزي، نرمتنان و سخت پوستان، لارو حشرات و دیگر بی مهره گان کفزي را در بر گرفته و در اکثر ماهی بخش عمده اي از رژیم غذایی آنها را تشکیل می دهند. با توجه به اینکه اکثر این ماهیان داراي خصوصیات بیولوژیک منحصر به فرد نیازهاي غذایی این ماهیان از لحاظ خصوصیات تغذیه اي با سایر ماهیان گوشتخوار پرورشی دارای تفاوت هاي قابل ملاحظه ای می باشد. ترکیب مواد مغذی موردنیاز این ماهیان در سنین مختلف به شرح جدول زیر می باشد.

سن	پروتئین (درصد)	چربی (درصد)	هیدراتهای کربن (درصد)
لارو از تغذیه فعال تا 3 گرم	53 – 55	19 – 75	6 – 8
بچه ماهی از 3 گرم تا 50 گرم	40 – 45	10 – 11	14
بچه ماهی از 50 گرم تا 100 گرم	40	10	14
ماهی پرواری از 100 گرم تا 3 کیلوگرم	35 – 40	7 – 9	20 – 25

میزان مصرف پروتئین به تامین انرژی مورد نیاز بستگی دارد بهترین غذا غذایی است که انرژی حاصل از پروتئین 40 تا 65 درصد کل انرژی حاصل از غذا را تشکیل دهد. فرمول غذایی که هم اکنون در مراکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری شیلات ایران بر اساس آزمایشات مختلف با ضریب تبدیل 1/62 – 1 بدست آمده به شرح جدول زیر می باشد:

ماده غذایی	درصد	ماده غذایی	درصد	ماده غذایی	درصد
پودر ماهی	34/62	میزان	1	آرد ذرت	6
آنتی اکسیدانت	0/02	روغن	1	ویتامین	1
لیستین	3	آرد گندم	13/7	پودر گوشت	10
پودر سویا	10	پودر خون	5	مخمر	14

توضیح اینکه این غذا بصورت پلت خشک بوده که بر اساس سفارش به کارخانه های سازنده غذا تهیه می شود. بدیهی است با انجام تحقیقات بیشتر امکان بهبود کیفیت غذا و پایین آوردن ضریب تبدیل غذا قابل پیش بینی می باشد. البته به منظور رعایت مسائل زیست محیطی حتی الامکان غذای مورد استفاده بچه ماهیان غذاي خشک کنسانتره بوده که مورد تایید ارگانهای مرتبط شیلات ایران می باشد. پساب حاصله نیز پس از عبور از سیستم های فیلتراسیون با رعایت استانداردهای زیست محیطی از مزرعه خارج خواهد شد. همان طوری که قبلاً ذکر شد پرورش اینگونه ماهی خاویار در سیستم تراکم صورت گرفته و در حد امکان پرورش آن در سیستمهای نیمه متراکم و گسترده نیز وجود دارد. در حال حاضر پرورش ماهی خاویار در سیستم متراکم با تراکم 15 کیلوگرم در متر مربع در شرایط کشور صورت می گیرد و در صورت استفاده از سیستم های هوادهی و… امکانات افزایش با تراکم تا 25 کیلوگرم در متر مربع نیز وجود خواهد داشت. با وجود نیاز اکسیژنی بالا (8 – 6 میلی گرم درلیتر) ماهیان خاویاری نسبت به سایر ماهیان با نیاز اکسیژنی مشابه از مقاومت بالاتری برخوردار است و خوشبختانه بیماری های زیادی به خلاف گونه های سردآبی در مورد این ماهیان گزارش نشده است.

گونه های ماهیان خاویاری دریای خزر

1- فیل ماهی 

فیل ماهیان خاویاری بزرگترین گونه ماهی در دریای خزر میباشند. حداقل طول بدن فیل ماهیان صید شده در سواحل ایران 128 سانتیمتر و در مورد ماهیان ماده 202 و نر 186 سانتیمتر می باشد. میانگین وزن بدن ماهیان ماده در حدود 98 کیلوگرم و براي ماهیان نر 76 کیلوگرم بوده است. بیشتر ماهیان صید شده در سنین 10 تا 17 سال قرار داشته اند و حداقل خاویار استحصالی از هر ماهی 7 کیلوگرم و حداکثر آن نیز 71 کیلوگرم بوده است و میانگین خاویار استحصالی از هر ماهی ماده در طول این سالها در حدود 15 کیلوگرم گزارش شده است.

2- قره برون (تاس ماهی ایرانی)

قره برون از مهمترین گونه های تاس ماهیان خاویاری در قسمت جنوبی دریاي خزر محسوب می شود و داراي دو نژاد مهاجر بهاره و پائیزه می باشد. میانگین طول بدن تاس ماهیان قره برون صید شده براي ماهیان نر 139 و ماده 154 سانتیمتر و میانگین وزن برای ماهیان ماده 29 و براي ماهیان نر 14 کیلوگرم و میانگین سنی بین 14 – 16 سال بوده است. حداقل خاویار استحصالی از ماهی قره برون یک کیلوگرم و حداکثر آن 13/7 کیلوگرم و میانگین خاویار بدست آمده حدود 5/5 کیلوگرم می باشد. متوسط تعداد تخمک مولدین در شرایط مناسب برای تکثیر 45 – 50 عدد می باشد.

3- تاس ماهی روسی (چالباش)

4- ماهی شیپ

5- ماهی ازون برون

امکانات و ملزومات لازم برای تولید 500 هزار بچه فیل ماهی

1- حوضچه های نگهداری و تزریق مولدین

براي نگهداری مولدینی که از میان گله مولدین پرورش یافته ماهیان خاویاری انتخاب شدند و مراحل بلوغ جنسی خود را پشت سر گذاشته و در نهایت با تزریق هورمون آماده تکثیر مصنوعی می باشد از استخرهاي نوع کازانسکی استفاده می شود این نوع استخرها شامل یک مخزن سیمانی بیضی شکل با ابعاد 6 متر طول و پهناي 3/5 متر و عمق 1/3 متر می باشد که در یک سوله مسقف قرار می گیرد. حجم یک استخر کازانسکی 20 متر مکعب است که معمولاً تا 3/4 ظرفیت آنرا از آب پر می کنند. ورود آب اصلی ازسه شاخه جانبی به داخل استخر انجام می شود که قطر هر یک از آنها 30 میلیمتر بوده و در کف قرار می گیرند. با این وضع آب در داخل استخر طوری جاری می شود که تا حدي بتواند شرایط لازم را در محیط براي مولدین تأمین کند. یک بخش از آب استخر نگهداری مولدین به وسیله یک لوله عرضی سوراخ دار مستقر در روي آن تأمین می شود. تخلیه استخر بوسیله لوله های به قطر 150 میلی متر از مرکز انجام می شود و آب سرریز استخر که از طریق این لوله به یک مخزن خارجی وارد می شود خود نیز با محل اصلی آبهای خروجی مرتبط است.

با توجه به برنامه مزرعه پرورش ماهیان خاویاری، براي تکثیر پانصد هزار عدد بچه ماهی با درنظر گرفتن هم آوري مولدین فیل ماهی پرورشی (که در اینجا 5 کیلوگرم در نظر گرفته می شود) و بر اساس نرماتیو های موجود و تعداد قابل نگهداری مولدین پرورش فیل ماهی (حدود 5 عدد در هر حوضچه) حدود 2 حوضچه موردنیاز خواهد بود. با توجه به جریان آب لازم براي حوضچه ( 3 لیتر در ثانیه) دبی آب مورد نیاز براي این بخش 6 لیتر در ثانیه بوده که حداکثر یکماه مورد بهره برداری قرار می گیرد.

2- حوضچه های تزریق

این استخرها نیز مسقف بوده و برای تزریق مولدین بکار می رود. این استخرها توسط دریچه هایی که با سیستم شاندور باز و بسته می شوند به یکدیگر ارتباط دارند ابعاد این حوضچه ها به شرح زیر می باشد. حوضچه مخصوصی برای نگهداری مولدین نر و ماده ماهیان خاویاری جهت تحریک و ترزیق نهایی :

• قطر بزرگ 5 متر – قطر کوچک 3/5 متر – عمق یک متر

حوضچه های تزریق مولدین نر و ماده به طور جداگانه: قطر 3/5 متر و عمق یک متر حوضچه های کوچکتر برای تزریق مرحله اول هورمون مورد استفاده قرار می گیرد و برای تزریق مرحله سوم مولدین نر و ماده از دو حوضچه کوچک به حوضچه وسط که بزرگتر می باشد منتقل می شوند.

3- سالن تکثیر

این سالن شامل اتاق تخمکش و لقاح، اتاق کارشناسی، سردخانه، اتاق خاویارسازي، اتاق کنترل و سالن انکباسیون می باشد. از آنجا که تخم تاس ماهیان خاویاری بایستی در مکانهاي نسبتاً تاریک رشد یافته اشعه فرا بنفش آفتاب براي تخمها کشنده می باشد به همین جهت با وجود اینکه سالن تکثیر و انکباسیون داراي پنجره می باشد بایستی پنجره ها با پرده هاي ضخیم پوشانده شده تا اطاق ها تاریک شده و نور مستقیم خورشید داخل نشود. معمولا دیواره های سالن انکباسیون تا سقف از کاشی پوشیده شده تا امکان شستشو و ضدعفونی نمودند آن فراهم شود.

براي انکوباسیون مد نظر می باشد زیرا نمونه هاي روسی این نوع انکباتورها در داخل «یوشنکو» تخمها استفاده از انکباتور نوع کشور موجود بوده و هماکنون تکنسین هاي کشورمان بخوبی قادرند به هر تعداد ممکن از این نوع انکباتور تولید نمایند و در واقع انکباتورها موجود در بسیاری از مراکز تکثیر نوع کپی برداری شده روسی می باشد. که با کیفیت بالا همانند نمونه اصلی کار می کند. با توجه به ظرفیت هر انکباتور ( 70،000 تخم لقاح یافته فیل ماهی ) و برنامه تولید بچه ماهیان خاویاری با درنظر گرفتن تعداد تخم موردنیاز (1187500 عدد) حدود 18دستگاه انکباتور نوع یوشنکو مورد نیاز میباشد. دبی آب مورد نیاز براي هر انکباتور در زمان بیشترین نیاز آبی 0/3 لیتر در ثانیه می باشد. بنابراین مصرف آب در سالن انکوباسیون 5/25 لیتر در ثانیه در مدت یک ماه می باشد. ابعاد سالن تکثیر به شرح زیر میباشد :

اتاق خاویارسازی	4/5×4 متر
سردخانه	4×3 متر
اتاق کارشناس	4×3/5 متر
سالن تخم کش و لقاح	7×12 متر
سالن انکباسیون	16×12 متر

آب مورد استفاده در سالن انکباسیون قبلا تًوسط فیلترهای شنی و همچنین سیستم U.V از گل و لای و مواد معلق عاری شده و استرلیزه می شود. همچنین برای تنظیم دما، سیستم بویلر نیز در خارج از سالن انکوباسیون در نظر گرفته می شود.

4- بخش ونیرو (پرورش لارو)

در پرورش ماهیان خاویاری ، در این بخش لاروهاي یکروزه داراي کیسه زرده که در بخش انکباسیون تخم گشایی و تولید شده اند تا مرحله بچه ماهی نورس ( 80 تا 100 میلی گرم) پرورش می یابند. جهت پرورش لاروها از حوضچه هاي فایبرگلاس به ابعاد 0/5 × 1/7 × 1/7 متر استفاده می شود. با توجه به برنامه تولید در این بخش حدود 950،000 عدد لاور برآورد شده و با 75 درصد بازماندگی 712،500 بچه ماهی نورس با وزن متوسط 80 تا 100 میلی گرم تولید خواهد گردید. تراکم لاروها در حوضچه هاي ونیرو حداکثر 12000 قطعه لارو در نظر گرفته می شود. بنابراین حدود 60 عدد حوضچه ونیرو مورد نیاز می باشد. حوضچه هاي ذکر شده در زیر یک سوله با مساحت 500 متر مربع قرار گرفته و این سالن نیز داراي سیستم فیلتراسیون می باشد. دبی آب مورد نیاز براي حوضچه در اوج زمان مصرف 0/2 لیتر در ثانیه بوده که با توجه به حوضچه های موجود موردنیاز، دبی این بخش 12 لیتر در ثانیه در مدت حداکثر 3 هفته محاسبه شده است.

5- حوضچه های پرورش ماهی انگشت قد

بچه ماهیان نورس تولیدشده در بخش ونیرو (به تعداد 712500 عدد) جهت پرورش تا وزن 3 گرم به این بخش انتقال می یابند. در این بخش از حوضچه هاي گرد بتنی با قطر 4 متر و عمق یک متر و عمق آبگیری 1/5 متر استفاده می شود. تراکم نگهداری بچه ماهیان خاویاری در این بخش در پایان دوره 500 عدد در هر متر مربع می باشد. بنابراین براي تولید 500،000 قطعه بچه ماهی 3 گرمی به 1000 مترمربع فضاي مفید پرورش نیاز داریم که این مساحت برابر 80 عدد حوضچه با ابعاد ذکر شده می باشد. براي مصرف آب دراین حوضچه ها 0/7 لیتر در ثانیه بوده که در مجموع نیاز آبی این بخش 56 لیتر در ثانیه در مدت یک ماه می باشد.

6- محاسبه میزان دافنی و سیست مصرفی

1. وزن اولیه لارو پس از هچ (تخم گشایی) 50 میلی گرم
2. وزن انتهایی لارو (بچه ماهی نورس) در انتهای زمان پرورش مقدماتی 150 میلی گرم
3. افزایش وزن 100 میلی گرم
4. ضریب تبدیل دافنی 6
5. ضریب تبدیل ناپلیوس آرتمیا 4

از میزان یکصد میلیگرم افزایش وزن 40 میلی گرم مربوط به آرتمیا و 60 میلی گرم مربوط به تغذیه از دافنی است که در نتیجه :

• مقدار دافنی لازم برای یک قطعه لارو میلی گرم 360=6×60
• مقدار سیست آرتمیا لازم برای یک قطع لارو میلی گرم  160=4×40

تعداد لارو مورد نیاز برای بخش ونیرو بر اساس تولید پانصد هزار عدد بچه فیل ماهی 1135000 قطعه می باشد.

• وزن کل دافنی مورد نیاز کیلوگرم  410=360×1135000
• وزن کل سیست آرتمیای مورد نیاز کیلوگرم  182=160×1135000

توضیح اینکه برای مراحل عادت دهی بچه ماهیان نورس از غذای زنده به غذاي مصنوعی لازم است تا در وزن 100 تا 150 میلی گرم با مخلوطی از غذاي زنده در کنسانتره تغذیه شده و به تدریج تا وزن 150 میلی گرم به غذاي کنسانتره عادت یابند. براي تولید این مقدار دافنی 2 باب استخر خاکی 0/2 هکتاری با عمق متوسط آبگیری یک متر پیشبینی می شود.

البته در صورت استفاده از غذای آغازی با کیفیت بالا می توان بخش تولید دافنی را حذف نمود، ولی استفاده از ناپلیوس آرتمیا در مراحل اولیه تغذیه لاروهای خاویاری بسیار ضروری و حیاتی می باشد. همچنین برای تولید ناپلیوس آرتمیا با توجه به نرم هچ 2 گرم در لیتر 800 گرم سیست براي هر زوک 400 لیتری استفاده می شود. با توجه به زمان دو هفته زمان تغذیه لاروها در حوضچه های ونیرو با استفاده از ناپلیوس آرتمیا مقدار مصرف سیست بطور متوسط برای هر روز به شرح زیر خواهد بود.

• مصرف سیست در هر روز کیلوگرم        12= 15 ÷ 182

با توجه به زمان لازم برای هچ سیست ها که حدوداً 25 – 24 ساعت می باشد.

براي این مقدار حدود 15 عدد زوک 400 لیتری مورد نیاز می باشد،

دبی روزانه سالن آرتمیا حدود 0/07 لیتر در ثانیه می باشد :  0/07 = 86400 ÷ 6000 = 400 × 15

در سیستم پرورش ماهیان خاویاری سالن آرتمیا دارای سیستم گرم کننده (مانند بخاری) و همچنین یک عدد آبگرمکن دیواری برای گرم کردن آب مورد نیاز زوک ها می باشد تا درجه حرارت لازم در هنگام هچ تأمین شود مساحت این سالن حدود 75 متر مربع می باشد.

معرفی گونه های مهم پرورشی در ایران

گونه های بومی

با وجود اینکه 5 گونه ماهیان خاویاری دریای خزر دارای گوشت و خاویار بسیار با ارزش می باشد، اما با توجه به اهمیت توجیه اقتصادی، پرورش گونه هاي دارای رشد سریع بیشتر مد نظر می باشد. در میان این 5 گونه، فیل ماهی خاویار بعنوان گونه اصلی پرورش ماهی خاویار در نظر گرفته شده است. البته تحقیقات برای گونه دیگر بومی دریایی خزر یعنی تاس ماهی ایرانی نیز در حال انجام است و امید است در سال های نزدیک شاهد وارد شدن این گونه به چرخه پرورش ماهیان خاویاری گوشتی خواهیم بود. گونه فیل ماهی از چند نظر حائز اهمیت است :

1. همانطور که قبلاً ذکر شد فیل ماهی از سرعت رشد بسیار بالایی برخوردار بوده بطوریکه در شرایط کشورمان در عرض دو سال به 3 تا 5 کیلوگرم می رسد.
2. این نوع ماهی خاویار در دامنه وسیعی از تغییرات حرارت و شوري قابل پرورش می باشد بطوریکه دامنه درجه حرارت در رشد اقتصادی این گونه بین 15 تا 27 درجه سانتیگراد بوده است و حرارت بهینه رشد آن بین 19 تا 21 درجه سانتیگراد می باشد، که در این دما امکان رسیدن آن طی یک سال به 3 کیلوگرم و طی دو سال به بیش از 6 کیلوگرم نیز وجود دارد. به همین دلیل بسیاري از نقاط کشورمان برای پرورش فیل ماهی مناسب می باشند.
3. پرورش این گونه ماهیان خاویاری در سیستم متراکم صورت گرفته و حتی امکان پرورش آن در سیستم های نیمه متراکم و گسترده نیز وجود دارد. در حال حاضر پرورش این ماهی خاویار در سیستم متراکم (در حوضچه های بتونی یا فایبر گلاس) بدون استفاده از روشهای هوادهی با تراکم 20 کیلوگرم در متر مربع صورت می گیرد و با استفاده از فناوری های موجود در سطح کشور در خصوص هوادهی و بهینه سازی کیفیت آب امکان پرورش با تراکم بالاتر از 40 کیلوگرم در متر مربع نیز وجود خواهد داشت.
4. همچنین فیل ماهی به راحتی از غذاهاي کنسانتره تغذیه می نماید.
5. این گونه نیاز به فضا و اکسیژن بالا ( 6 – 8 میلی گرم در لیتر) داشته و نسبت به سایر ماهیان با نیاز به محیط مشابه از مقاومت بالایی برخوردار بوده و در این مورد و حتی عوامل بیماري زا از ماهیان سردآبی مقاوم تر می باشد.

در میان گونه های بومی ماهی خاویار دریاي خزر، تاس ماهی روسی از لحاظ سرعت رشد بعد از فیل ماهی مقام دوم را دارا می باشد هر چند که تکثیر مصنوعی این ماهی بدلیل کمبود مولد وحشی در سالهاي اخیر با مشکلات زیادي مواجه بوده و بچه ماهی آن به تعداد کمتری در دسترس می باشد. ماهی ازون برون و قره برون نیز با وجود اینکه گونه بومی کشور بوده و تکثیر مصنوعی آن با موفقیت همراه است اما بدلیل رشد کند نسبت به سایر گونه های بومی در اولویت هاي بعدي در سیستم پرورش ماهیان خاویاری کشور حایز اهمیت است.

استرلیاد Acipenser ruthenus

این گونه از جمله ماهیان خاویاری حوضه دریاهاي سیاه، خزر و بالتیک محسوب می شود. این ماهی از تاس ماهیان آب شیرین بشمار رفته و بطور دائم در رودخانه ها زندگی می کند. حداکثر طول این ماهی تا 100 سانتیمتر می رسد. لب پائینی این تاس ماهی شکافدار بوده و سبیلک های آن زوائد کرکدار ریزی دارند. حداکثر وزن این ماهی خاویار تا 16 کیلوگرم نیز می رسد. تعداد صفحات استخوانی پشتی، پهلویی و شکمی آن بترتیب معادل 12 – 16 عدد، 58 – 71 عدد و 12 – 16 عدد می باشد. مهمترین محل زیست این ماهی رودخانه ولگا می باشد و آب با شوري 5 در هزار برای این ماهی بسیار مطلوب می باشد. حداکثر سن این ماهی خاویار 27 سال گزارش شده است. غذاي اصلی این ماهی را لارو و حشرات، نرمتنان و سخت پوستان کوچک تشکیل می دهند. این ماهی در فصل زمستان تغذیه نمی کند و در قسمتهاي عمیق رودخانه به خواب زمستانی می رود. بلوغ جنسی در نرها در سن 4 – 5 سالگی و در ماده ها در 7 – 9 سالگی رخ می دهد. مقدار تخم استحصالی از هر مولد بین 11 – 137 هزار متغیر می باشد. تکثیر این ماهی در آب 9 – 11 درجه سانتی گراد به اوج خود می رسد. ماهیان جوان قدرت شنای زیادی نداشته و مناطق آرام را جهت زندگی انتخاب می کنند.

گوشت این ماهی حاوی 6/4 – 5/6 درصد چربی می باشد. این نوع ماهی خاویار امکان تولید دورگه با سایر ماهیان خاویاری بخصوص فیل ماهی را داشته و از نظر پرورش گوشتی این دورگه ها نتایج بسیار مطلوبی بدست آمده است. به این دلیل استرلیاد از این نظر حائز اهمیت شیلاتی زیادی می باشد. گفته می شود که از این ماهی دو جمعیت با مشخصات مرفومتریک متمایز از یکدیگر وجود دارد. در اواخر سال 83 و 84 این ماهی بصورت بچه ماهی و ماهی پیش مولد از مجارستان وارد شد و پس از طی مراحل قرنطینه کار بر روی تکثیر مصنوعی و پرورش آن آغاز شد. برنامه لازم برای ورود این گونه به سیستم پرورشی در حال انجام می باشد. این گونه از دو جنبه حائز اهمیت است :

1. به تنهایی به عنوان یک گونه باارزش گوشت و خاویار مطرح است.
2. و به لحاظ پرورش در محیط های پرورشی و زندگی در آب شیرین در بسیاري از نقاط کشور قابل توسعه است.

شکل دیگر تولید ماهی دورگه بستر حاصل از تلاقی جنس نر استرلیاد با جنس ماده فیل ماهی می باشد که به خصوص نسل اول زایا بوده و نسل دوم که به طور مجدد با فیل ماهی ماده تلاقی داده می شود از سرعت رشد بالایی برخوردار بوده و به عنوان تولید گوشت در سیستم پرورش ماهیان خاویاری کشور حائز اهمیت است.

تاس ماهی سیبری Acipenser baeri

این گونه بومی رودخانه هاي بزرگ سیبری و همچنین در اروپا در برخی دریاچه ها دیده می شود. از مشخصات بارز آن بریدگی لب پایین می باشد. همچنین دهان نسبت به سایر گونه ها کوچکتر است. تنوع در رنگ بندي از دیگر مشخصات این گونه است که از خاکستری روشن تا قهوه ای تیره در ناحیه پشتی متغیر است. این گونه جزء گونه های پرورشی مطرح در اروپا است که از آن براي تولید گوشت و استحصال خاویار استفاده می شود. ماده ها از سنین 6 – 7 سالگی با وزن 7 – 10 کیلوگرم به بلوغ می رسند، بلوغ نرها یکسال زودتر از ماده ها است. این گونه نیز بصورت انگشت قد وارد کشور شد و طی 2 سال اخیر از مولدین حاصل از پرورش بچه ماهیان مذکور بچه ماهی استحصال شده است. این گونه به لحاظ تحمل شرایط پرورشی در سراسر دنیا در سیستم درحال تولید می باشد.

بلوغ این گونه نسبت به فیل ماهی سریعتر است و بهمین لحاظ با وجود اینکه خاویار آن به ارزش سایر گونه های بومی نیست اما در هر حال جزو خاویار باارزش محسوب می شود. بنابراین می توان این گونه را همراه با گونه های دیگر در سیستم پرورش ماهیان خاویاری استفاده نمود تا مزارع پرورشی تا قبل از استحصال خاویار فیل ماهی بتوانند درآمد ارزی خوبی داشته باشند. از آنجا که در دمای پایین تری پرورش می یابد امکان توسعه پرورش این گونه در نقاط سردسیر وجود دارد.

سیستم های پرورشی

پرورش ماهیان خاویاری در اروپا در سیستم های Race way یا آبراهه ای و حوضچه هاي با آب جاري به صورت متراکم، سیستم های برگشتی (سیستم مدار بسته) یا فوق متراکم اجرا می شود. استخرها با سرعت تعویض کم آب نیز از دیگر محیط های پرورشی است که مورد استفاده قرار می گیرد و به خصوص برای استخرهاي خاکی که سرمایه گذاری کمی لازم است تراکم ذخیره سازی از سیستم هاي قبلی کمتر است. به علت رفتار ماهی (تغذیه از کف)، استخرهای خاکی، ممکن است به ترفندهایی نیاز داشته باشند. در بیشتر موارد، تاس ماهیان با جیره های غذایی تجاری فرموله شده مخصوص قزل آلا تغذیه می شوند. در روسیه محیط ها و روشهای متنوعی برای پرورش وجود دارد که می تواند آنرا بشرح زیر بیان نمود:

1. استخرهای با آب گرم دفعی از تاسیسات صنعتی
2. استخرهای سنتی پرورش ماهی کپور معمولی
3. کانال های دراز
4. قفس های پرورشی مستقر در آبهای شیرین و یا لب شور
5. پرورش ماهیان خاویاری در تانکها
6. پرورش در سیستم گسترده

تجربیات زیادی در این خصوص در کشورمان وجود ندارد اما بر اساس اقداماتی که بطور فراوان توسط متخصصین روسی در آب بندان ها و دریاچه های شوروی سابق انجام گرفته می توان فاکتورهای ذیل را برای معرفی بچه ماهی خاویار به منابع آبی جهت پرورش در سیستم گسترده عنوان داشت:

1. وجود منابع فراوان غذای زنده (زئوپلانکتونها، بنتوزها و همچنین سایر منابع غذایی طبیعی ماهی خاویار شامل ماهیان کوچک، صدفها، نرمتنان و…)
2. فقدان سایر گونه های ماهی که رقیب غذایی ماهی خاویار باشند. تمام گونه های رود کوچ ماهی خاویار قابل معرفی به دریاچه های آب شیرین و یا لب شور خواهند بود و در آنجا به بلوغ جنسی خواهند رسید.

1- سیستم گسترده پرورش: در این سیستم پرورش ماهیان خاویاری از بچه ماهیان با وزن 3 – 5 گرم استفاده شده و با توجه به وضعیت غذاي طبیعی تولید شده در آب بندان ها، دریاچه هاي طبیعی و نیمه طبیعی با مساحت هاي مختلف، تعداد بچه ماهی خاویار رهاسازي شده، وزن برداشت و ضریب بازماندگی متغیر خواهد بود. در سیستم گسترده مدیریت خاصی براي تغذیه و سایر عوامل فیزیک و شیمیایی صورت نخواهد گرفت اما در ابتدا بایستی کلیه فاکتورهاي هیدروبیولوژیکی و هیدروشیمی دریاچه مورد بررسی قرار می گیرد.

2- پرورش ماهیان خاویاری در سیستم های گردش آبی (مدار بسته): در بسیاري از مناطق با توجه به عدم دسترسی به آب مناسب برای نگهداری و پرورش که ناشی از پایین بودن کیفیت آب و یا عدم انطباق دامنه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب با نیازهای زیستی ماهیان، آلودگی آب، دوری از بازارهای مصرف و یا حجم کم آب در دسترسی اقدام به احداث سیستم های بازگشت آب و استفاده مجدد از آب مصرفی برای نگهداری و پرورش ماهی خاویار می شود.

تراکم کشت را در مرحله ای از زندگی ماهی که به رسیدگی جنسی آنها لطمه نمی زند تا حد 4 تا 5 برابر حد معمول افزایش داده و بدین ترتیب از فضاي محدود به بهترین وجه استفاده می شود همچنین با تهویه و تصفیه آب، کیفیت آب خروجی از فضاهاي پرورشی را در حد قابل قبول مطابق با نیازهاي زیستی ماهی تصفیه و دوباره به محیط هاي پرورشی وارد کرده و بدین ترتیب نیاز به آب تازه را به حداقل ممکن می رسانند. در این سیستم دماي آب را مطابق با زمان ها و شرایط مختلف زیستی ماهی تغییر داد و در حد مطلوب براي دستیابی به حداکثر رشد در کوتاهترین زمان ممکن و دماي مناسب براي رسیدگی تخمدان ها و دسترسی به خاویار با کیفیت بالا می توان تنظیم کرد. این سیستم های پرورش از فناوري بالاتري بهره برده و به همین سبب با حساسیت هاي بیشتري نیز مواجه بوده و ریسک پذیري در این سیستم ها افزایش می یابد.

مبانی تولید ماهیان خاویاری

در حال حاضر ماهی خاویار در نقاط مختلف جهان در سیستم هاي مختلف اعم از گسترده، نیمه گسترده، متراکم و فوق متراکم پرورش می یابد. در سیستم متراکم نیز از حوضچه هاي بتنی به اشکال مربع، مستطیل، هشت وجهی و گرد با ابعاد 8 – 10 متر (برای ماهیان پرواری) و قطر 2 – 4 متر (برای بچه ماهیان) استفاده شده است. نکته مهم در پرورش ماهیان خاویاری محاسبه فضای پرورشی بر اساس بیوماس نگهداری می باشد زیرا به دلیل طولانی بودن زمان پرورش در مقایسه با ماهیان گرمابی و سردابی (براي تولید گوشت 2 تا 4 سال بسته به وزن بازار مورد نظر و 8 تا 10 سال برای تولید خاویار) ظرفیت نگهداری نسبت به برنامه تولید افزایش خواهد یافت.

بطور مثال برای تولید یک تن گوشت، حدود 1/6 تن ماهی در سیستم وجود خواهد داشت زیرا در یک مزرعه پرورش ، ماهیان یک، دو، سه و بعضا چهارساله نیز موجود بوده تا هر ساله تولید پیوسته را داشته باشیم. به همین ترتیب برای تولید یک تن خاویار نیاز به نگهداری و پرورش 57 تن ماهی خواهد بود، زیرا از یک طرف خاویار 10 درصد وزن بدن مولدین ماده را شامل شده و از طرفی دیگر در یک مزرعه پرورش ماهیان خاویاری بایستی ماهیان یک ساله تا ده ساله نگهداری شوند تا مزرعه پس از پایان سال دهم هر ساله تولید یک تن خاویار را داشته باشد. البته بدیهی است در شرایط مختلف محلی با استفاده از مصالح مختلف و شرایط آبگیری هزینه ها تفاوت عمده ای خواهند داشت و این هنر یک پرورش دهنده است تا با بکارگیری تجربه، فناوری و دیدگاه های مختلف بتواند حداقل هزینه و حداکثر سود را داشته باشد.

گوشت و سایر فرآورده های جانبی

در حال حاضر گوشت تاس ماهی خاویار به طور فزاینده ای توسط مصرف کنندگان در سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفته است. گوشت این ماهیان به دلیل ثبات بالا، رنگ سفید و … بسیار قابل توجه است. میزان بالای پروتئین، چربی کم و بدون استخوان در گوشت از عوامل فزاینده استقبال از آن در بازارهای جهانی است. مقدار فیله مفید در فیل ماهی خاویار پرورشی 53/1 درصد و در تاس ماهی خاویار ایرانی (قره برون) 47درصد می باشد این میزان بطور متوسط در انواع ماهی خاویار 49 درصد می باشد که در مقایسه با میزان استاندارد فیله در سایر ماهیان یک نسبت اقتصادی مناسب است. گوشت ماهی خاویار نظیر سایر آبزیان به اشکال مختلف :

• ماهی زنده
• لاشه تازه به همراه یخ
• ماهی سر و دم زده
• فیله
• استیک

یا به اشکال فرآوری شده شامل :

• دودی
• نمک سود شده
• کنسرو و یا فرآورده های خمیری قابل عرضه به بازار است.

در عرضه ماهیان خاویاری ، ماهی به نسبت کوچک تر بهتر به فروش می رسند. ماهی کامل را میتوان در بسته بندی های معمولی یا تحت خلاء به بازارهای داخلی یا خارجی معرفی نمود. قیمت این فرآورده ها به ازاي هر کیلوگرم 9 – 11 دلار خواهد بود. عرضه ماهی به شکل سر و دمزده به طور عمده مورد علاقه بازارهاي اروپا بوده و قیمت آن به ازاي هر کیلوگرم 15 – 20 دلار برآورد می شود. افزایش قابل توجه قیمت این محصول را نسبت به محصولات قبلی می توان به نسبت بالای سر و باله ها در تاس ماهی خاویار مربوط دانست. بطوری که سر بطور متوسط 24/2 درصد و دم 1/5 درصد وزن بدن را به خود اختصاص می دهد. فرآورده های خمیری مانند سوسیس، کالباس و کتلت از دیگر محصولات گوشتی ماهی خاویار است. گوشت این ماهیان به دلیل محتوای کم چربی و نداشتن استخوان برای تولید فرآورده های خمیری بسیار مناسب است. کیسه شنا برای تولید چسب ماهی و آیزین گلاس مورد استفاده قرار می گیرد.

پوست برای تهیه چرم و غضروف برای استخراج ژلاتین و همچنین تهیه سوپ نخاع براي تهیه یک نوع غذاي گران قیمت بنام زیگا و همچنین باله ها و امعا و احشای ماهی جهت تهیه پودر ماهی از دیگر محصولات جانبی است که در مزارع پرورش ماهیان خاویاری بعنوان محصول جانبی قابل توجه بوده و می تواند با یک مدیریت صحیح بعنوان بخشی از درآمد مزرعه نیز مدنظر قرار گیرد. همچنین فروش محصولات بیولوژیک (زنده) نیز یکی از جنبه هایی است که متأسفانه تاکنون در کشورمان مورد غفلت قرار گرفته است. این محموله ها که می تواند ارز آوري بالایی را نصیب کشور نماید طیف وسیعی از محصولات و فرآورده هایی نظیر اسپرم منجمد، تخم هاي لقاح یافته، لاروهای نورس و بچه ماهیان جوان انواع تاس ماهیان، گونه هاي خالص بومی و نیز انواع هیبرید را شامل می شود. امروز تاس ماهی در بازارهای ماهیان زینتی به دلیل شکل زیبا و قدیمی این ماهیان، اهمیت والایی یافته اند بطوریکه در سهمیه تجارت ماهی خاویار که از طرف CITES در هر سال منتشر می شود، مواردی علاوه بر سهمیه صادرات خاویار و گوشت به چشم می خورد که از آن جمله می توان به بچه ماهیان انگشت قد نسل اول یا پرورشی، ماهی زنده برای مصارف خوراکی و تحقیقاتی و تخم های زنده لقاح یافته اشاره نمود.

ظرفیت های توسعه پرورش ماهیان خاویاری در کشور

همانطور که در قبل بیان شد با توجه به مشخصات فیل ماهی و دامنه وسیع تحمل شوری و دما بسیاری از نقاط کشور برای این گونه مناسب تشخیص داده شده است در واقع با در نظر گرفتن نیاز آبی در شرایط سنتی و بدون استفاده از هواده و با تهویه ثقلی آب به ازای هر 10 لیتر در ثانیه دبی آب می توان یک تن گوشت فیل ماهی خاویاری را تولید نمود. از طرفی این گونه، قابلیت پرورش در آب شیرین تا لب شور با شوري 14 گرم در لیتر، را دارا می باشد. به همین دلیل حوزه جنوبی دریاي خزر (علی الخصوص در زمین های بلا استفاده صیدگاه های ماهی خاویاری در سه استان شمالی) و همچنین بسیاری از استان های داخلی کشور با آب و هوای معتدل که دارای منابع آبی بادبی و دمای مناسب هستند، می توان پس از مطالعه مورد استفاده قرار داد. پتانسیل پرورش ماهیان خاویاری در کشور طبق جدول زیر حدود 133 هزار تن پیش بینی شده است و توسعه پرورش ماهی خاویار در سال آخر برنامه پنجم توسعه 20 هزار تن در نظر گرفته شده است.