طرح پرورش شتر طی سال های اخیر به عنوان یکی از پر سودترین بخش های دامداری در کشور مورد توجه بیشتر قرار گرفته است این حیوان به دلیل شرایط خاص فیزیکی برای زندگی در شرایط سخت است و به گفته برخی کارشناسان می توان از شتر تعبیر خرما را در بخش کشاورزی داشت. شتر تنها حیوان اهلی است که می‌تواند در مناطق خشک و نیمه خشک زندگی کند. همچنین شتر می‌تواند تا چندین روز را بدون خوردن آب زنده بماند. شتر می‌تواند بیشترین استفاده را از مرتع‌ها ببرد. این حیوان غذایی می‌خورد که برای بقیه دام‌ها مناسب نیست. با همین غذا هم می تواند مدت‌های طولانی بدون گرسنگی زندگی کند.
در شرایط بحرانی خشکسالی در بیشتر استان های کشور و در حالی که همچنان بارانی نمی بارد و چشمه ها و چاهها هر سال با کاهش سطح آب روبرو هستند مدیریت مصرف آب و اقتصاد تنها تغییر الگوی کشت در کشاورزی و یا صرفه جویی در مصرف آب و اجرای طرح های مکانیزه آب نیست بلکه با یک مدیریت برنامه محور می توان از چنین شرایطی نیز استفاده کرد و در نهایت موجب تقویت اقتصاد روستاها به عنوان پایه اقتصاد جامعه شد.در حالیکه در صورت پرورش صنعتی شتر که در بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج فارس شکل گرفته و مشتری خاص خود را نیز به صورت گسترده دارد می توان صنعتی سود آور را پایه گذاری کرد.
روشهای نگهداری و پرواربندی شتر
روشهای نگهداری و پرورش شتر در جاهای مختلف فرق می کند. دربعضی از قسمت‌ها که هر خانواده دارای یک یا چند نفر شتر است، شترها را پس از انجام کارهای روزانه در صحرا رها می‌کنند. هیچ کس هم، ساربان یا نگهبان شترها نیست. شترها خود به صحرا می‌روند و شب برمی‌گردند. اما ممکن است گاهی هم تعدادی از آنان برنگردند. شترها آب و غذای خود را در صحرا پیدا می‌کنند. در روش دیگر نگهداری شتر ، دامداران شترهای خود را به ساربان تحویل می‌دهند. در برابر هر شتر هم دستمزدی به ساربان می‌پردازند. جدیدترین روش نگهداری، روش صنعتی است. در این روش، دامدار در یک ساختمان مناسب و با کمک یک یا چند نفر ساربان شترها را پرورش می‌دهد.
اگر بخواهیم شترها را با استفاده از روش پیشرفته پرورش دهیم، باید برای آنان سالن پرورش درست کنیم. سالن پرورش، دوازده متر پهنا دارد. بلندی سقف آن سه تا چهار متر است. طول سالن هم براساس تعداد شترها مشخص می‌شود. پهنای سالن باید به سه قسمت تقسیم شود. در دو قسمت کنار به فاصله حدود چهار متر از دیوار، شترها نگهداری می‌شوند. قسمت وسط هم یک راهرو به پهنای سه و نیم متر درنظر گرفته می‌شود. این راهرو برای پخش غذا و عبور شترها است. آخور شترها نیز با ید طوری ساخته شود که هنگام غذا خوردن، شتر حالت طبیعی خود را داشته باشد. بلندی آخور، به نژاد و بلندی شترها بستگی دارد. به طور معمول بلندی آخور بین سی تا پنجاه سانتیمتر است. برای این که سر شتر به راحتی وارد آخور بشود، پهنای آن را پنجاه سانتیمتر بلندتر از کف آن می‌سازند. دقت کنید که آخورهای گوشه دار برای شترها مناسب نیستند. بهتر است گوشه آخورها به شکل گرد ساخته شوند.
مشخصات شتر نر یا لوک
شتر نر که به آن لوک می‌گویند، اهمیت زیادی در پرورش شتر دارد. یک شتر نر خوب باید به طور کامل خصوصیات جنس نر را داشته باشد. بدن آن هم تناسب کافی داشته باشد. برای استفاده بهتر از شتر نر درگله این خصوصیات مهم هستند. لوک باید دارای سرکوتاه، پیشانی برجسته و درشت باشد. به علاوه گوش های یک لوک خوب باید کوتاه و رو به جلو باشد. سر لوک باید نسبت به قسمت ایستاده گردن زاویه نود درجه داشته باشد. همچنین تا حدودی سر و کوهان در یک ردیف قرار گرفته باشند. شانه و سینه شتر نر هم باید عمیق، قوی و عضلانی باشد. به علاوه جایی که بازو و سینه وصل می‌شود، از تناسب کافی برخوردار باشد. ران‌ها و بازوهای یک شتر نر خوب، فشرده و عضلانی است و ساق‌های آن راست و مستقیم قرار دارند.
جفت گیری و تولیدمثل
سن بلوغ در شترها از سه سالگی به بعد است. ولی سن مناسب برای جفت گیری در نرها چهار سالگی و در ماده ها پنج سالگی است. اگر زودتر از این سن، شتر ماده آبستن بشود باعث فرسودگی دام می‌شود. یعنی از عمر مفید آن برای باروری کم می‌شود. برای هر گله سی تا چهل نفر شتر ماده، می‌توان از یک شتر نر استفاده کرد.
طول مدت آبستنی در شترها بین سیصد و هفتاد تا سیصد و نود روز (12-13 ماه) است. به طور معمول هر شتر در هر سه سال دو بچه به دنیا می‌آورد. در ماه نهم و دهم بارداری شتر می‌توان جنین را در قسمت راست شکم آن لمس کرد. هر شتر ماده می‌تواند تا بیست سال تولید مثل کند. دراین مدت، بین هفت تا نه نوزاد به دنیا می‌آورد. پس از بیست سال هم باید شترهای پیر را از گله جدا کرد به کشتارگاه فرستاد. مدت فحلی در شتر سه تا چهار روز طول می‌کشد. به طور معمول پس از زایش گاهی تا یک سال طول می‌کشد تا فحلی دوباره به وجود بیاید. اما با پرورش صحیح و تغذیه بسیار خوب و مناسب شتر ماده، می‌توان این مدت را به یک ماه رساند. یعنی شتر ماده پس از زایش، یک ماه بعد دوباره آماده جفت گیری بشود. اگر شتر نر در میان جفت گیری به کار وادار شود، شدت فعالیت جنسی آن کم می‌شود. شتر ماده نیز زمان فحلی نا آرام است و نعره و صدای مخصوصی را از خود بیرون می‌آورد.
مراقبت‌های لازم هنگام پرورش و زایمان شتر
در ماه های آخر دوره حاملگی و مدتی بعد از تولد نوزاد، نباید شتر را وادار به کارکرد. شتر ماده باید از مرتع پر علف و غذای کافی تغذیه کند. از نشانه‌های زایمان، بزرگ شدن پستان شتر به دلیل جمع شدن شیر در آن است. همچنین ورم کردن آلت تناسلی شتر ماده، حالت به خصوص لگن و فرورفتگی عمیق دو طرف بدن دام از نشانه‌های نزدیک بودن زایمان شتر است.
یک نکته مهم این است که شتر ماده را هنگام زایمان به جایی محکم ببندند، زیرا ممکن است هنگام زایمان از ترس یا ناراختی به اطراف بدود. در نتیجه آسیب‌های جبران ناپذیری به جنین درون شکم یا به بچه در حال تولد برساند. شتر در حالت نشسته نوزاد خود را به دنیا می‌آورد. همچنین بیشتر وقت‌ها به کمک انسان احتیاج ندارد. جفت به همراه نوزاد و یا تا یک ساعت بعد از آن خارج می‌شود و ضدعفونی کردن ناف نوزاد بعد از تولد بسیار مهم است. نوزاد شتر به وسیله مادرش لیسیده و خشک نمی‌شود. بنابراین باید نوزاد را خشک کرد و به طرف پستان مادر راهنمایی کرد. وزن نوزاد شتر به هنگام تولد بیست و پنج تا پنجاه و دو کیلوگرم است. به طور متوسط وزن نوزادها حدود سی و هشت کیلوگرم است.
مراقبت‌های دوره نوزادی شتر
حساس ترین دوره پرورش زندگی هر دام، دوره نوزادی است. رعایت نکته‌های بهداشتی در هنگام زایمان و دادن آغوز پس از تولد به مقدار لازم بسیار مهم است. همچنین توجه به نوزاد برای خوردن شیر مادر در ماههای اول زندگی بسیار اهمیت دارد. اگر این نکته‌ها رعایت نشود، باعث کند شدن رشد نوزاد و حتی مرگ آن می‌شود. اگر بچه شتر آزاد گذاشته شود تا بیشتر از اندازه معمول شیر بخورد، دچار ناراحتی‌های معده و روده می‌شود. به این ترتیب، اسهال و مرگ و میر در بین نوزادها زیاد می‌شود.
اگر شتر ماده شیر زیادی داشته باشد، ابتدا روزانه تا یک لیتر شیر به نوزاد داده می‌شود. کم کم با بیشتر شدن سن نوزاد مقدار شیر را هم زیاد می‌کنند. برای کنترل شیر خوردن نوزاد باید سرپستان‌های مادر را با کیسه یا تور سیمی سبدی شکل ببندیم که به آن مایه بند می‌گویند. با این کار بچه شتر نمی‌تواند هر موقع به پستان مادر دسترسی داشته باشد. در ابتدای تولد، با یک سرپستان مادر را در اختیار نوزاد قرار می‌دهند سپس دو سرپستان و به مرور زمان بقیه سرپستان‌ها را در اختیار بچه شتر قرار می‌دهند.
به طوری که در پرورش سن هشت تا نه ماهگی بچه شتر، تمام سرپستان‌های مادر را برای شیر خوردن در اختیار او قرار می‌دهند. یک شتر ماده خوب می‌تواند تا ده لیتر شیر تولید کند. از زمان تولد تا سه هفتگی نوزاد، سخت ترین زمان برای نگهداری بچه شتر است. زیرا در این زمان بچه شترها بسیار حساس هستند. بیشترین تعداد مرگ و میر بچه شترها در این دوره است. بچه شتر در سن یک هفتگی تا حدودی قوی تر شده و می‌تواند مادر خود را در مرتع دنبال کند. در سن چهار تا پنج هفتگی بچه شتر، شروع به خوردن علف می‌کند. در این زمان با کم کردن شیر روزانه او را وادار به خوردن علوفه می‌کنیم. وزن بچه شتر در سه ماهگی حدود هفتاد و پنج تا هشتاد و پنج کیلوگرم است. در سن نه ماهگی بچه شتر را از شیر می‌گیرند. اما زمانی که وضع علوفه مناسب نباشد تا سن پانزده ماهگی نیز می‌تواند شیر مادر را بخورد.
تربیت شتر برای کارکردن
اگر بخواهیم از شتر استفاده به خصوصی بکنیم، باید برای همان کار آن را تربیت کنیم، برای مثال شتری که در مزرعه کار می‌کند باید قوی و بزرگ باشد. شتری که باید راه‌های طولانی را طی کند باید اندام متوسط، چابک و تا حدودی سبک وزن باشد. همچنین شترهای سواری هم باید دارای دست و پای بلند و کشیده و چالاک و تیزرو باشند، به این شترها جمازه می‌گویند. بعضی شترهایی را که برای باروری و جفت گیری زیاد مناسب نیستند، می‌توانیم اخته کنیم. با این کار از به وجود آمدن شترهای ضعیف که برای پرورش مناسب نیستند، جلوگیری می‌کنیم. به علاوه از ناآرامی‌های فصل جفت گیری درگله نیز کم می‌شود. نکته بسیار مهم این است که برای حفظ قدرت بدنی شتر نر باید آن را در سن چهار تا شش سالگی اخته کرد.
اصطبل شتر
اگر بخواهیم برای شتر اصطبل درست کنیم لازم است که تنها از سه طرف دیوار را بالا بیاوریم. سپس یک سقف مناسب که آب باران وارد آن نشود بر روی این سه دیوار قرار بدهیم. اما باید دقت کرد که طرف باز اصطبل به سوی جهت وزش باد نباشد. به این ترتیب، می‌توانیم شترها را از باد و باران و نور خورشید حفظ کنیم. اصطبل باید در محل بلندتری نسبت به زمین‌های اطراف خود ساخته بشود. چون ممکن است آب باران در آن جمع بشود. برای هر شتر باید از دیگر شترها حدود دو متر فاصله داشته باشد. این کار باعث می‌شود تا شترها آهسته تر غذا بخورند. همچنین شترهای ضعیف نیز به اندازه کافی از غذای موجود استفاده کنند. در تابستان، می‌توان شتر ها را در فضای باز که کف آن شن و ماسه باشد، پرورش داد.
پرواربندی شتر
پرواربندی و پرورش شتر در ایران به تازگی رواج پیدا کرده است. زیرا پرورش بیشتر از راه تغذیه دستی به خوبی انجام شده است. در پرواربندی، دست کم باید تعداد شترها بیست نفر باشد تا نتیجه مناسبی داشته باشیم. دو نکته مهم و ضروری در پرواربندی :
- ظاهر مناسب: شترهایی که برای پرواربندی انتخاب می‌شوند، باید استخوان بندی درشت و کشیده داشته باشند. همچنین بیماریهای پوستی نداشته و سالم باشند.
- جداسازی شترها: در پرواربندی شتر باید شترهای ماده را جدا و دور از دید شتر نر نگهداری کرد. به این ترتیب شترهای نر ناآرام نمی‌شوند و خوب غذا می‌خورند.