طرح توجیهی پرورش گیاه قهوه

طرح توجیهی پرورش گیاه قهوه
قهوه از با ارزش ترین محصولات غذایی دنیا بشمار می آید و بعنوان مهمترین مواد اولیه صادراتی برخی از كشورها محسوب می گردد. این درختچه همیشه سبز است كه برگ هایی به رنگ سبز تیره و براق با حواشی مواج بر ساقه های تركه ای و انعطاف پذیر دارد. این عضو خانواده “روناس” (روبیاسه) در واقع یكی از 90 عضو جنس “Coffea” محسوب می شود.

گیاه قهوه به ارتفاع 15 فوت یا بیشتر در سكونتگاه های بومی و گرمسیری رشد می یابد اما ارتفاع آنرا میتوان در حدود 2 – 1/5 متر تحت كنترل در آورد آنچنانكه هرس شدید صدمه ای به آن وارد نسازد. شاید بسیاری باور نكنند ولی این گیاه را می توان بسهولت در محیط های خانگی نیز پرورش داد.

پرورش گیاه قهوه

فقط برخی از گونه های گیاه قهوه را جهت حصول دانه هایشان پرورش می دهند. امروزه گونه Coffea Arabica با طعم ملایم در حدود 80 – 75 درصد كل قهوه های تولیدی دنیا را تشكیل می دهد درحالیكه گونه Coffea canephora با طعم تلخ كمتر از 20 درصد تولید جهانی قهوه به خود اختصاص داده است.

گونه C . Arabica در حقیقت اولین گونه زراعی جنس قهوه می باشد كه برای بیش از یک هزار سال در منطقه جنوب غربی شبه جزیره عربستان کشت می گردیده است. میوه های قرمز تا ارغوانی رنگ درختچه های قهوه را اصطلاحاً “گیلاس های قهوه” می نامند كه شباهت بسیاری به میوه های شفت نظیر آلبالو دارند اما آنها در حقیقت از نوع “سته های برمادگی رُست” محسوب می گردند.

هر میوه قهوه حاوی 2 عدد بذر لوبیایی شكل می باشد كه موسوم به “لوبیاهای قهوه” هستند ولیكن آنها جزو لوبیاهای حقیقی محسوب نمی شوند. در حدود 10 – 5 درصد میوه های قهوه فقط حاوی یک عدد بذر هستند كه موسوم به “سته نخودی” می باشند. آنها از نظر ظاهری كوچكتر و مدوّرتر از میوه های عادی قهوه هستند.

چنین میوه هایی را غالباً از بقیه مجزا ساخته و با قیمت نازل تری بفروش می رسانند و یا ندرتاً بدور می ریزند. آنگاه كه گیاه در مناطق گرمسیري پرورش می یابد، بحالت درختچه ای به ارتفاع لغایت 3/5 – 3 متر در می آید.

اغلب گونه های اهلی قهوه بهترین وضعیت رشد را در اقالیم گرمسیری، اراضی نسبتاً مرتفع، خاک های مرطوب و زهکش دار، رطوبت نسبی بالا، میانگین دمایی خنک و بسترهای حاصلخیز بروز می دهند اما آنها هیچگاه قادر به تحمل یخبندان ها نیستند.

گونه “C . Arabica” در بهار سال سوم تا پنجم پس از كاشت به گلدهی می نشیند و گل های ستاره ای و سفید رنگش به میوه های سته اي بقطر نیم اینچ تبدیل می گردند. آنها این روند را به مدت 60 – 50 سال ادامه مي دهند گواینكه گزارش هایي براي باردهي به مدت بیش از 100 سال نیز وجود دارند.

گل هايش بسیار معطرند. میوه هايش به 9 ماه وقت براي رسیدن به مرحله بلوغ نیازمندند. آنها بدواً سبز رنگ هستند ولی به مرور به تیرگی می گرایند. هر کدام از میوه های آن حاوی 2 عدد بذر هستند که همان دانه های قهوه می باشند. آنها پس از طي مراحلی به مصرف تهیه نوشیدنی قهوه می رسند.

ازدیاد 

گیاه قهوه را می توان از طرق زیر تکثیر نمود :

1. كاشت بذور
2. قلمه های ساقه
3. خوابانیدن هوایی

گیاه قهوه را به راحتی از طریق بذور تکثیر می کنند، برای این منظور باید از بذور مرغوب و عاری از آفات و بیماری ها بهره گرفت. اینگونه بذور را می توان از مراکز فروش معتبر تهیه نمود. ازدیاد آن از طریق قلمه زنی نسبتاً دشوار است ولی اینکار را می توان با قطعاتی از ساقه های جوان درختچه قهوه قبل از چوبی شدن آنها انجام داد.

هرس درختچه قهوه

میوه دهی اقتصادی درختچه های قهوه از سال ششم آغاز می گردد و برای حدود 10 سال ادامه می یابد درحالیکه درختچه قهوه بیش از 60 سال عمر می کند. در صورتیکه درختچه قهوه را هرس نکنند و به همان حال به رشد ادامه دهد آنگاه به ارتفاع 16 – 15 فوت دست خواهد یافت. امروزه ارتفاع درختچه های قهوه را در اکثر ایستگاه های پرورش در حد 6 فوت مدیریت می نمایند تا :

• اولاً بالاترین راندمان محصول حاصل شود
• ثانیاً در برداشت میوه ها تسهیل گردد

هرس سرشاخه های گیاه قهوه در بهار باعث می گردد که آنها دارای شاخه و برگ هاي متراکم گردند و سیمای جذاب تري کسب نمایند. برای اجرای هرس باید از قیچی باغبانی تمیز استفاده گردد. هرس درختچه های قهوه را بگونه ای انجام می دهند که شاخه های اصلی با زاویه 45 درجه قرار گیرند سپس مابقی شاخه ها را از فاصله 1/4 اینچی هر برگ محوری یعنی جائیکه برگ به ساقه متصل است، قطع می کنند.

کوددهی 

درختان قهوه قادر به تولید گل و میوه بدون افزودن کود نیز هستند اما برای کسب بهترین نتایج و بالاترین عملکرد باید از مارس تا اکتبر بصورت هر 3 – 2 هفته یکبار و در سایر مواقع سال یعنی از نوامبر لغایت فوریه بصورت هر ماهه به کوددهی اقدام کرد. بهترین نوع کود برای تقویت گیاه قهوه را می توان کودهای محلول با ترکیب 10 – 10 – 10 از NPK توصیه نمود.

آفات گیاه

گیاه قهوه گاهاً تحت تهاجم آفاتی نظیر : “شپشک های آرد آلود” (mealy bugs)، شته ها (aphids) و کنه ها (mite) واقع می شود. نشانه های تهاجم شامل مشاهده : شبکه ای از تارها بر روی درختچه ها، انبوهی از پودرهای سفیدرنگ و یا حشرات بر روی آن می باشند.

که آن را باید به محض مشاهده آفات و یا آثار خسارات آنها سمپاشی نمود تا مانع گسترش صدمات در سایر بخش ها گردید. همواره از سموم مناسب با غلظت های توصیه شده بعنوان آخرین راه حل برای کنترل آفات و بیماری های گیاه بهره مند شوید.

برداشت میوه های قهوه

میوه های قهوه تماماً همزمان به مرحله رسیدگی نمی رسند لذا باید فقط میوه های کاملاً رسیده را برداشت نمود. بدینگونه میوه های سبز و نارس را هیچگاه نباید برداشت کرد. وجود شرایطي چون بارندگی فراوان و متعاقباً درخشش خورشید می تواند باعث بلوغ کامل میوه های قهوه گردند.

پرورش خانگی گیاه قهوه

بوته های قهوه را برای استحصال دانه هایش در مزارع وسیع پرورش می دهند اما گاهاً آنها را بواسطه برخورداری از برگ های سبز تیره و شاخه و برگ های براقش بعنوان گیاه خانگی و زینتی نگهداری می کنند. پرورش گیاه قهوه در شرایط محفوظ خانگی بسیار آسان است.

آنها بخوبی رشد می کنند و تا مدت ها بقاء می یابند ولی از آنها انتظار تقدیم لیواني مملو از قهوه داغ را هر صبحگاه نداشته باشید. این گیاه در شرایط خانگی به اندازه کافی گلدهی نمی نماید لذا انتظار تولید میوه های زیاد وجود ندارد. یقیناً چندین سال تا ظهور اولین میوه ها بر چنین درختچه هایی به طول می انجامد.

خلاصه مراحل پرورش خانگی درختچه قهوه بشرح زیر است:

1.كاشت بذر :
بذور مورد استفاده باید از ارقام مرغوب و فاقد آفات و بیماري هاي گیاهي باشند. براي اینكار ابتدا موسیلاژهاي سطح بذور قهوه را بخوبي مي زدایند تا ریشه ها بتوانند سریعاً از بذور خارج گردند. بذور آن را طی فصل بهار در عمق 1/5 اینچی خاک گلدان ها مي كارند. خاک های غنی مبتنی بر پیت خزه برخوردار از زهکشی مناسب از اهمیت بسزایی برخوردارند.

این درختچه دارای ریشه های راست و عمیق (taproot) است لذا از گلدان هایی استفاده کنید که عمق کافی را براي رشد ریشه ها فراهم سازند. رطوبت کافی خاک را تدارک نمائید اما اجازه وضعیت اشباعي را ندهید. بذور قهوه بعد از گذشت 2 ماه شروع به سبزشدن می کنند آنچنانكه بخش هایی از گیاه بصورت خمیده و به شکل گردن غاز نمایان می گردند.

با کاشت هر میوۀ قهوه به 2 گیاهچه جدید دست می یابید زیرا هر میوه آن حاوی دو عدد بذر می باشد. بذرها در اثر جوانه زدن از درون خاک خارج می گردند و بتدریج به حالت ایستاده قرار می گیرند و برگ های اولیه آشکار می شوند. گیاهچه ها بعد از 4 ماه به حد کافی رشد خواهند نمود. ولیکن هنوز به قدر کافی به گیاهان کامل آن شباهت ندارند.

اولین برگ گیاهچه شباهت زیادی به برگ “سوسن ها” (lily pad) دارد. این برگ با ظهور برگ های حقیقی خواهد افتاد. گیاهچه ها پس از گذشت 9 ماه به گیاه قهوه شباهت خواهند داشت ولیکن هنوز برگ های پهن اولیه نیفتاده اند. در این زمان ممکن است نیازمند تعویض گلدان باشید زیرا پرورش آن در گلدان های کوچک از رشد بهینه ریشه ها می کاهد.

2. نوع خاک :
نوع خاک اهمیت چندانی در پرورش درختچه های قهوه ندارد اما وجود زهکش مناسب ضروری است. برای تهیه خاک گلدان ها می توان از پیت خزه مخلوط با خاک باغچه و شن به نسبت های مساوی بهره گرفت.

3. تعویض گلدان :
درختچه های گلدانی قهوه را در ابتدای فصل بهار به گلدان های بزرگتری انتقال دهید زیرا درختچه هاي مذكور سریعاً رشد می یابند و تمامی محفظه داخلي گلدان ها را اشباع می کنند. گلدان ها باید دارای روزنه زهکشی مناسب باشند تا از ایجاد وضعیت رطوبت مازاد در خاک جلوگیری گردد.

4. روشنایی مطلوب :
گلدان های آن را بهتر است در نزدیکی پنجره ها قرار دهید زیرا بسیار نور پسند است اما از نور مستقیم خورشید آسیب می بیند. درختچه قهوه طالب نور غیر مستقیم خورشید در عرض های جغرافیایی پائین و نور مستقیم خورشید در عرض های جغرافیایی بالاتر است.

آنها غالباً بعنوان یک گیاه حاشیه ای marginal یا در زیر اشکوب understory درختان رفیع کاشته می شوند. درختچه نباید بیش از یک ساعت در روز در مقابل نور مستقیم خورشید قرار گیرد. درختچه های قهوه ای که در معرض نور شدید خورشید واقع شوند، معمولاً دچار تغییر رنگ برگ ها از سبز به قهوه ای می گردند.

5. دمای مناسب :
گیاه در دماهای کمتر از 65 درجه فارنهایت بخوبی رشد نمی کند و دماهای زیر صفر و شرایط یخبندان را متحمل نمی گردد لذا در طی زمستان های مناطق معتدله باید بخوبی مراقبت شود. حرارت اتاق محل رشد درختچه های قهوه را در محدودۀ 24 – 16 درجه سانتیگراد تنظیم نمائید. درختچه قهوه تحمل شرایط سرما و خنکی هوا را ندارد درحالیکه بخوبی می تواند با دماهای بیش از این میزان سازگاری یابد.

6. رطوبت خاک :
گیاه قهوه خواهان آب فراوان با فواصل آبیاری منظم به همراه رطوبت نسبی بالا است. این گیاهان ترجیحاً در حاشیه کوهستان های مناطق گرمسیری پرورش می یابند که برخوردار از بارندگی فراوان و هوای مه آلود هستند. رطوبت خاک گلدان در طی فصول بهار و تابستان باید بخوبی حفظ شود اما میزان آنرا در پائیز و زمستان كاهش دهید.

شرایط زهکشی را برای محیط داخل گلدان فراهم نمائید. همواره مواظب باشید تا دچار کم آبی و پژمردگی نگردد. در صورت وقوع پژمردگی موقت باید سریعاً به آبیاری كافي اقدام نمود تا برگ ها طراوت خود را بازیابند. هیچگاه اجازه پژمردگی گیاه را بیش از یکروز ندهید. قرار دادن گلدان آن در سینی پرُ از آب و سنگریزه ها بطوریکه از طریق سوراخ زیر گلدان مرطوب گردد، بسیار مفید است.

7. رطوبت هوا :
این درختچه ها نیازمند هوای مرطوب هستند لذا بهتر است در صورت ضرورت از دستگاه های رطوبت ساز بهره گیرید. با پاشیدن آب بصورت غبار بر روی برگ ها به تعداد چندین دفعه در هفته می توانید باعث افزایش رطوبت هوای محیط پرورش آنها شوید زیرا کاهش رطوبت هوا برای رشد گیاه قهوه بسیار بحرانی است. برگ های آن در صورت کاهش رطوبت هوا از سمت نوک شروع به قهوه اي شدن می نمایند.

8. کوددهی :
کوددهی درختچه های قهوه را در طی بهار و تابستان با فواصل 4 – 2 هفته ای از طریق رقیق نمودن کودهای مایع بمیزان دو برابر فرمولاسیون تجارتی انجام دهید. کوددهی را می توان بصورت تقسیطی با فواصل زمانی معین و یا به یکباره در فصل زمستان انجام داد. برای کاربرد تقسیطی بهتر است از کودهای ضعیف بهره گیرید.

9. هرس :
درختچه های قهوه خانگی را باید بموقع هرس نمود تا در ارتفاع حدود 2 – 1/8 متر متوقف گردند.

10. تغییر مکان گلدان ها :
پرورش گیاه قهوه در شرایط محفوظ خانگی نسبتاً آسان است ولیکن در صورت امکان باید آنها را ضمن تابستان ها به خارج از خانه منتقل نمود. گیاه قهوه بهترین میزان رشد را در روشنایی فیلترشدۀ خورشید و حرارت متوسط شبانه 60 درجه فارنهایت و حرارت روزانه بیش از 70 درجه فارنهایت خواهد داشت. البته زهکشی مطلوب خاک ضروری است بصورتی که ضمن برخورداری از رطوبت کافی نباید دچار شرایط اشباع گردد.

11. کنترل آفات قهوه :
درختچه های قهوه را از نظر وجود آفات مرتباً بازرسی و مراقبت نمائید تا به آنها خسارت نزنند. حضور آفات می تواند موجب ایجاد نقاط زرد و قهوه ای رنگ در زیر برگ ها گردد. در مواقع حمله سبک آفات می توان با محلول رقیق آب و صابون تمامی سطح برگ ها را به آرامی شستشو داد ولیکن در صورت حملات شدید باید با استفاده از آفتکش های مناسب از بوته های قهوه محافظت شود.

12. بلوغ و رسیدگی قهوه :
درختچه قهوه بعد از 4 – 3 سال به تولید گل های سفید و ستاره ای با رایحه ای مطبوع می پردازد. این گل ها پس از مدتی تبدیل به میوه های سبزرنگ می شوند که بتدریج با رسیدن به مراحل بلوغ به رنگ های قرمز و سیاه تغییر می یابند ولیکن چنین فرآیندی چندین ماه به طول می انجامد.

در صورتیکه گرده افشانی به کمک دست تکمیل گردد آنگاه گل ها با احتمال بیشتري به میوه های حاوی بذور تبدیل می گردند. در داخل هر یک از میوه های رسیده 2 عدد بذر وجود دارند که پس از برشته شدن می توان آنها را آرد نمود و بصورت نوشیدنی قهوه در آورد.

اكولوژی گیاه قهوه

ماده “كافئین” موجود در دانه هاي قهوه بعنوان وسیله دفاع شیمیایي گیاه مزبور در مقابل هجوم گیاهخواران عمل مي كند زیرا بسان یک ماده سمي به محافظت از بذور آن مي پردازد. برخي از آفات بر روند تولید قهوه آسیب مي رسانند كه از جمله آنان “سرخرطومي قهوه” یا “سوسک حفار قهوه” با نام علمي Hypothenemus hampei و “مینوز برگ قهوه” با نام علمي Leucoptera caffeine مي باشند.

درختچه قهوه بعنوان ماده غذایي گیاهي توسط لاروهاي بسیاري از “بالپولک داران” شامل پروانه ها و بیدها از جمله “بید شلغم” با نام علمي Dalcera abrasa و برخي شب پره هاي عضو جنس Endocli از جمله E . damor و E . malabaricus مصرف مي گردد.

فرآوری دانه قهوه

دانه های تازه و شاداب قهوه را پس از خریداری یا برداشت ابتدا پوست گیری و سپس خشک می نمایند. مجموعه فرآیندهای میوه های قهوه شامل موارد زیر هستند :

1. آسیاب تر ( wet-milling )
2. نرم کردن مغز دانه پس از جداسازی پوست ( depulping )
3. خشک کردن ( drying )
4. خط دار کردن پوست دانه ها ( parchment striping )
5. براق کردن ( polishing )

جنین بعنوان بخش زنده بذرها در اثر انجام فرآیندها همچنان بصورت سالم باقی می ماند زیرا در انتهای طولی یک طرف بذر و در نزدیکی چین خوردگی آن واقع می باشد. صحت این موضوع را می توان با خیساندن 20 عدد بذر در آب به مدت 24 – 12 ساعت ملاحظه نمود زیرا 8 – 5 عدد از آنها در طی این مدت جوانه خواهند زد و شما یک برآمدگی سفیدرنگ بطول 1/8 اینچ را در انتهای بذور ملاحظه خواهید كرد.

برشته کردن دانه های قهوه

پس از آنکه به میزان کافی از دانه های قهوه فراهم شد، باید نسبت به برشته کردن آنها اقدام گردد. امروزه انواع مختلفی از قهوه های برشته خانگی یا کارخانه ای را در فروشگاه های مواد غذایی عرضه می کنند. دانه های قهوه تازه را می توان پس از ابتیاع در خانه ها برشته نمود.

البته این موضوع ممکن است باعث ایجاد بو و دود در فضای خانه ها گردد لذا این موضوع باعث تردید در برخی افراد می شود. اندازه دانه های قهوه و حجم آنها در انتخاب شیوه برشته کردن مؤثر هستند. دانه های قهوه را ابتدا در داخل ظرف منفذدار قرار می دهند سپس تحت گرمای 250 درجه فارنهایت برای حدود 7 دقیقه واقع می سازند آنگاه دمای منبع حرارتی را تا 450 درجه فارنهایت افزایش می دهند.

در این صورت تمامی دانه ها ضمن 10 دقیقه می ترکند و شکاف بر می دارند. این مدت غالباً به میزان حرارت، مقدار و اندازه دانه ها بستگی دارد ولیکن باید مواظب چشمان خویش باشید. با شروع ترکیدن دانه ها نسبت به بهم زدن آنها اقدام ورزید تا در روند برشته سازی تسریع گردد. در هر 2 دقیقه یکبار به بررسی رنگ دانه ها بپردازید و این روند را تا زمانیکه به رنگ مطلوب دست یابید، ادامه دهید.

همچنان که دانه ها شروع به خنک شدن می نمایند ولیکن روند برشته شدن دروني آنها ادامه دارد. پس از اتمام خنک شدن دانه ها باید تمامی آنها را در ظروف مناسب درب بندی نمائید و در یخچال نگهداری کنید. دانه های برشته شده را در مواقع لزوم آرد مي نمایند و برای تهیه نوشیدنی قهوه و یا سایر مواد غذایی به مصرف می رسانند.

پژوهش های قهوه

پژوهندگان باغ سلطنتی گیاهشناسی ” Kew ” شهر لندن در سال های 9 – 2008 میلادی به نامگذاری 6 گونه از گیاهان قهوه جمع آوری شده از كوهستان های شمال “ماداگاسكار” بشرح زیر پرداختند :

1. گونه ” “C . ambongensis
2. گونه ” “C . bionensis
3. گونه ” “C . labatii
4. گونه ” C . pterocarpa “
5. گونه ” C . bissetiae “
6. گونه ” C . namorokensis

در سال 2008 میلادی نیز 2 گونه جدید از گیاه قهوه بشرح زیر كشف گردیدند :

1. گونه ” Coffea charrieriana ” با مبدأ كشور كامرون كه عاري از ماده “كافئین” است.
2. گونه ” Coffea anthonyi “

در سال های اخیر نیز از طریق تلاقی گونه های جدید مذكور با دیگر گونه های قهوه به دو گونه تازه با خصوصیات خودگشنی و عاری از ماده “كافئین” دست یافته اند.