دراگون فروت يا ميوه اژدها كه با اسامی مختلفی در دنيا شناخته می شـود، يكی از زيباترين گياهان خانواده كاكتوس هاست اين گياه بومی جنوب مكزيک، گواتمالا، كاستاريكا و السالوادور بوده و به صورت تجاری در نواحی حاره ای آمريكا كشت می شود.
اين گياه در چند سال اخير در مناطق جنوبی ايران از جمله شهرستان رودان در استان هرمزگان كشت شده است. ميوه اين گياه، ظاهری بسيار جذاب و طعم بسيار خوبی دارد و به صورت يک ميوه لوكس در بازار ميوه برخی از شهرهای بزرگ عرضه می شـود. اين گياه چندساله و بالارونده بوده و نياز به قيم دارد.
برگهای ساقه مانند اين گياه حالت سه گوش و گوشتی داشته و دارای حاشيه موجدار است و ممكن است تـا 6 متـر نيـز طـول داشته باشد. در نشريه فنی حاضر، به جنبه های مختلف پرورش اين گياه شـامل روشهای تكثير، عمليات كشت، تغذيه و آبياری، گرده افشانی و برداشت پرداخته شده است.
پيتايا، پيتاهايا يا دراگون فروت (Hylocereus sp) نوعی كاكتوس اپيفيت (خشكی زی) بومی مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری است. اصطلاح عمومی پيتاهايا شامل چندين گونه مختلف می شود. در حال حاضر، فقط تعداد اندكی از گونه های پيتايا (پيتايا قرمز و زرد) در بازار يافت می شوند. محققان آن را به عنوان ميوه ای برای آينده مطرح می كنند.
اين گياه روزبلند است و گلهای زيبای آن در شب شكوفا ميشوند ، بنابراين به عنوان ملكه شب نامگذاری شده است. همچنين به علت بركته ها يا فلس های روی پوست ميوه، پيتايا به معنی ميوه فلس دار معروف است دراگون فروتبه علت گلهای بزرگ ( 25 سانتی متر) زيبا ارزش زينتی دارد.
ميوه آن ارزش دارويی بسيار بالايی دارد و دارای خاصيت جلوگيری از سرطان و ديابت، خنثی سازی مواد سمی مانند فلزات سنگين، كاهش كلسترول و فشار خون بالا است.
اين ميوه غنی از ويتامين ث، فسفر و كلسيم بوده و در استحكام استخوان و نمو دندان و پوست نقش دارد ، بنابراين به عنوان ميوه سلامتی مورد توجه قرار گرفته است از بزرگترين مزايای اين گياه یکبار كشت و رشد در حدود 20 ساله است. در يک هكتار آن در حدود 800 گياه ميتواند قرار بگيرد.
تركيب فيزيكی و شيميايی ميوه
قسمت قابل استفاده ميوه شامل مزوكارپ است كه از بافتی لعابدار با هزاران بذر نرم كوچک به طور همگن در سراسر گوشت ميوه تشكيل شده است در اغلب گونه های جنس Hylocereus ،گوشت ميوه 80-60 درصد وزن ميوه بالغ را تشكيل می دهد.
ميزان آب ميوه فاقد بذر بسيار كم است و فقط 55 درصد را در بعضی ارقام دراگون فروت تشكيل ميدهد. مزوكارپ حاوی 88-82 درصد آب با محتوای مواد جامد محلول بين 7تا11 گرم در يک ليتر ميوه بالغ است.
گونه های جنس Hylocereus با ميوه گوشت سفيد، ميزان مواد جامد محلول بالاتری نسبت به ميوه های گوشت قرمز دارند و توزيع مواد جامد محلول در گوشت ميوه همگن نيست به طوری كه ميزان قند بخش مركزی ميوه نسبت به بخشهای محيطی بيشتر است.
مواد جامد محلول شامل قندهايی مانند گلوكز ( 30 تا 55 گرم در ليتر) و فروكتوز(4 تا 20 گرم در ليتر) است كه با توجه به گونه گياهی و رقم، ميزان آنها متغيير است. ميزان ساكارز 7/5-2/8 درصد از قندهای كل را تشكيل ميدهد.
به طوركلی ميزان اسيديته گوشت ، پائين و بين 2/4تا 3/4 گرم در ليتر است، بنابراين نسبت قند به اسيد بالا است. اسيدهای آلی اصلی موجود در آب دراگونفروت، اسيد سيتريک و اسيد لاكتيک می باشند.
انواع مختلف پيتاهايا به 4 جنس اصلی تقسيم می شوند :
- Stenocereus Britton&Rose
- Cereus Mill
- Selenicereus Riccob
- Hylocereus Britton&Rose
در طرح حاضر ، بيشتر روی گونه های Hylocereus تمركز شده است.
منشاء، پراكنش و اكولوژی Hylocereus
منشأ پيدايش بسياری از گونه های جنس Hylocereus ،مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری مكزيک و آمريكای مركزی و جنوبی است امروزه آنها در سرتاسر جهان (نواحی گرمسيری و نيمه گرمسيری) توزيع شده اند اما گونه H. undatus معروفترين گونه در بين آنها است. در مراكز اصلی پراكنش آنها، ميوه های جنس Hylocereus به عنوان ميوه اصلی مرسوم و محلی محسوب شده و به طور گسترده مصرف می شوند.
امروزه دراگون فروت حداقل در 22 كشور جهان مانند استراليا، كامبوج، چين، كلمبيا، اكوادور، گواتمالا، فلسطين اشغالي، ژاپن، مالزی، مكزيک، نيوزلند، تايلند، نيكاراگوئه، پرو، فيليپين، اسپانيا، سريلانكا، تايوان، جنوب غربی آمريكا و ويتنام كشت می شود.
در ايران نيز در چند سال اخير تعداد 200 اصله نهال كوچک دراگونفروت در منطقه رودان استان هرمزگان كشت شد اما به دليل عدم رعايت زمان مناسب كشت و برخورد به بادهای داغ منطقه قبل از استقرار، از بين رفتند.
تكثير و فاصله كشت
گونه های H. undatus و H. costaricensis ميتوانند به آسانی و به طور طبيعی با قلمه ساقه از طريق تماس ساقه با زمين تكثير شوند همچنين كاشت بذر و تكثير درون شيشه ای ساقه های جوان گياهان بالغ نيز امكانپذير است اگرچه تكثير از طريق قلمه به دليل حفظ خصوصيات ژنتيكی ترجيح داده ميشود، در تكثير با قلمه، رسيدن به مرحله باردهی گياه سريعتر بوده و كمتر از يكسال بعد از كاشت قلمه رخ ميدهد.
درصورتيكه در تكثير از طريق بذر باردهی بعد از 3 سال صورت ميگيرد در تكثير جنسی، بذر بر روی كاغذهای صافی مرطوب يا مخلوط شن و ماسه قرار ميگيرند ، جوانه زنی بذر 3 تا 4 روز بعد آغاز شده و دانهال ها 4 تا 5 هفته بعد از جوانه زنی در گلدان كشت می شوند.
در فاصله 10-9 ماه بعد ، گياهان قابل انتقال به محل اصلی كشت هستند. اين روش بسيار ساده است اما نسبت به تكثير با قلمه، گياه به زمان بيشتری برای ( 3 تا 4 سال ) رسيدن به سن باردهی نياز دارند. آسانترين و ارزانترين روش تكثير دراگون فروت، تكثير با قلمه است.
قلمه ها می توانند در طول سال تهيه شوند اما ترجيحاً قلمه ها بعد از فصل گلدهی از گياه مادری گرفته می شوند قلمه بايد در اوايل صبح گرفته شود و از طول قطعات ساقه 20 تا 60 سانتيمتری استفاده می شود قلمه های طويلتر سرعت رشد بيشتری دارند ، كه ممكن است به دليل مواد ذخيره بيشتر باشد.
برای ريشه دهی مطلوب، آبياری به طور منظم صورت می گيرد، گياهچه ها در اين روش 5 تا 6 ماه بعد آماده كشت به محل اصلی هستند. فاصله مناسب برای كاشت به نوع قيم مورد استفاده بستگی دارد. برای قيم های عمودی، فاصله بين خطوط كشت 2-3 متر موردنياز است و 3 قلمه برای هر قيم در نظر گرفته می شود (2000 تا 3750 قلمه در هكتار).
برای قيم های افقی يا متمايل (شيب دار)، تراكم كاشت ميتواند بسيار بالاتر باشد و قلمه ها به فاصله 50 تا 75 سانتيمتری (6500 قلمه در هكتار) كشت می شوند. جهت تسهيل مديريت محصول، ارتفاع برای قيمهای عمودی بايد بين تا 1/40 تا 1/60 متر و برای قيمهای افقی يا شيبدار 1 تا 1/20 متر باشد.
عمليات كشت
دراگونفروت گياهی نيمه اپيفيت است كه توانايی خزيدن، بالاروندگی و چسبيدن به هر تكيه گاهی را با استفاده از ريشه های هوايی خود دارند. پرورش آنها بر روی سطح زمين توصيه نميشود ، زيرا عمليات زراعی آن (گرده افشانی، برداشت و غيره) دشوار است و تماس با زمين باعث آسيب به پيچكها می شود.
بنابراين دراگون فروت بهترين رشد را روی قيم خواهد داشت قيمها قبل از كشت گياه در محل اصلی استقرار می يابند، عموماً از پايه های چوبی، ستونهای سيمانی و يا داربست های فلزی به عنوان قيم استفاده ميشود.
رشد گياه سريع و پيوسته است، اگرچه در شـرايط آب و هـوايی نـامطلوب (خشکی و دمای بسيار پایین) گياه دچار دوره استراحت رويشی میشود زمـانی كه از قيمهای افقی و عمودی استفاده ميشود، هرس گياه اهميت دارد و ساقه ها بايد در مسير درست هدايت شوند همه رشدهای جانبی و قسمتهايی از گيـاه كه در تماس با زمين هستند، بايد حذف شوند.
هرس اصلی در سال اول بعد از كاشت انجام ميشود. اگر قيم استفاده شود، ساقه بايد به بالای آن وصل شود هدف از هرس، محدوديت رشد شاخه است و بايد از همان سال دوم بعد از كاشت انجام شود.
ميزان هرس به نوع قيم و استحكام آن بستگی دارد ، برای مثال، يک گياه سه ساله وزنی حدود 70 كيلوگرم دارد كه حتی اگر تحمل وزن آن برای قيم مشكل نباشد، شاخه های آن قادر به تحمل بادهای شديد نيستند. با اين حال، در مناطق بادخيز بايستی تمهيداتی جهت مقابله با بادهای شديد از قبيل بادشكن انديشيده شود.
هرس شامل حذف همه ساقه های صدمه ديده و درهم رفته از گياه می شود حذف قسمت انتهايی شاخه اصلی باعث القای شاخه های جانبی می شود هرس پس از برداشت، رشد ساقه های جوانی را تحریک ميكند كه در سال بعد باردهی خواهند داشت.
كشت گلخانه ای دراگون فروت
جمعيت جهان رو به افزايش است و كشورهای در حال توسعه عمدتاً در مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری قرار گرفته اند انتظار ميرود اين مناطق در افزايش جمعيت حدود 90 درصد از جهان نقش داشته باشند.
سطح زمين در 91 كشور در حال توسعه قابل استفاده برای توليد محصول نيست از اين رو ، توليد گلخانهای به عنوان يک راه حل برای استفاده كارآمد از فضا مفيد است از مهمترين مزايای كشت حفاظت شده گلخانهای ميتوان به افزايش قابل توجه در بهره وری ميوه، كنترل مؤثر آفات و بيماريها، حفاظت در برابر باد و شرايط نامساعد محيطی، كاهش مصرف آب، كاهش زمان رشد و نمو ميوه و نيز سهولت عمليات كشت در گلخانه اشاره كرد.
كشت گلخانه ای میوه اژدها ، روشی برای بهبود كيفيت ميوه و توليد عملكرد بالاتر است اين روش شامل آماده سازی خاک و بستر كشت، طراحی و نصب قيمها، كشت گياه، مديريت آب و كود، شكلدهی و فرمدهی گياه، گرده افشانی مصنوعی، تنک ميوه و كنترل آفات و بيماريها است.
مهمترین نياز برای گلخانه های دراگون فروت در مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری استفاده از پوشش برای خنک كردن فضای داخل گلخانه است، زيرا شدت تابش نور خورشيد در مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری بالا است و دمای درون گلخانه ميتواند بالاتر از حداكثر دمای موردنياز گياهان ( 40 -35 درجه سانتيگراد) برسد.
علاوه بر آن ، دمای برگ ميتواند 10 درجه سانتيگراد بالاتر از دمای هوا باشد كه باعث آسيب به سيستم فتوسنتزی و تنش گرمايی می شود بنابراين خنكسازی ، استفاده از سايبان و مه افشان برای كاهش دمای هوای گلخانه، دمای گياه و جلوگيری از سوختگی برگهای گياه، گلها يا ميوه ها و بهبود يكنواختی شدت نور در داخل گلخانه ضروری است.
جهت پرورش میوه پیتایا در گلخانه، آماده سازی خاک گلخانه و اصلاح آن قبل از كشت صورت ميگيرد محدوده pH بستر كشت دراگونفروت بين 5/0 تا 8/5 است. فاصله بين گياهان 60 تا 80 سانتيمتر، فاصله بين رديفهای كشت 150 – 60 سانتيمتر و عمق كشت 40 تا 60 سانتيمتر در نظر گرفته ميشود.
از مخلوط پيت: كود آلی: ماسه: خاک زراعی به نسبت 6:1:1:2 برای بهبود بافت خاک استفاده میشود اين تركيبات را با هم مخلوط كرده و در گودال كشت مورد استفاده قرار ميدهند. قبل از كشت داربست هايی در بالای محل كشت در گلخانه قرار ميدهند تا گياهان به سمت بالا هدايت شوند آبیاری هر 5-3 روز يكبار صورت ميگيرد و ميزان رطوبت خاک بايد در حدود 70 درصد حفظ شود.
30 روز بعد از كشت، محلول پاشی كود اوره و پتاسيم دی هيدروژن فسفات به صورت برگی انجام میشود بعد از شروع سن باردهی، كوددهی سه بار در سال (خرداد، مهر و اسفند ماه) صورت ميگيرد ، از كود آلی (كود حيوانی پوسيده شده) و كود معدنی NPK به نسبت 1:1:1 استفاده ميشود.
كوددهی در عمق 50-30 سانتيمتری خاک صورت ميگيرد دمای مطلوب برای رشد آن بين 35-25 درجه سانتيگراد است. دمای زير 5 درجه سانتيگراد و بالای 38 درجه سانتيگراد باعث توقف رشد آن میشود خواب گياه در واقع نوعی مقاومت گياه نسبت به شرايط محيطی نامساعد است.
دمای پایینتر از 15 درجه سانتيگراد، باعث توقف رشد ميوه و طولانی شدن دوره بلوغ ميوه آن میشود دمای گلخانه های دراگون فروت را در زمستان با پوشش دهی و در تابستان با سيستم خنكسازی مديريت ميكنند در دمای زير 5 درجه سانتيگراد برای جلوگيری از خسارت به گياه عمل پوششدهی گلخانه صورت ميگيرد.
برای جلوگيری از خسارت يخزدگی، پوششدهی گلخانه در نيمه شهريور انجام میشود به منظور تسهيل عبور نور ، پوششها در طی روز باز ميشوند. در دماهای بسيار پایين، پوششهای حرارتی به تنهايی نميتواند پاسخگو باشد و از تجهيزات گرمايشی برای گرم كردن گلخانه استفاده می شود.
و در روزهای آفتابی تير و خرداد ماه بين ساعت 14-10 از سيستم سايه دهی در گلخانه جهت جلوگيری از بالا رفتن دما استفاده ميشود برای تسهيل در رشد گياه و حفظ كيفيت ميوه اژدها ، ميزان سايه دهی از 50 درصد نور طبيعی نبايد بيشتر باشد.
فرآوری
فرآوری ميوه دراگون فروت و توليد آبميوه آن ، در مقياس صنعتی دشوار است زيرا در حال حاضر هيچ تجهيزات ويژه ايی برای استخراج آب از اين قبيل ميوه ها وجود ندارد. با اين وجود، استخراج آب ميوه به صورت دستی از طريق نصف كردن ميوه و خارج كردن مغز ميوه با يک قاشق صورت ميگيرد.
مغز ميوه دارای ويسكوزيته بالايی است و اين جداسازی هزاران بذر كوچک نرم را با سايش ساده دشوار ميسازد، بنابراين عملكرد استخراج آب بدون بذر به شدت كاهش می يابد. از اين رو معمولاً آب به همراه بذرها بسته بندی شده و به خريداران عرضه میشود با اينحال ، وجود بذرها محدوديت بزرگی برای توسعه صنعت آبميوه میوه پیتایا (یا اژدها) محسوب ميشود.
ثبات رنگ بتالائين های دراگونفروتدر اسيديته 5 (اسيديته آب ميوه) بالا است تحقيقات نشان ميدهد كه رنگدانه های پیتاهای های بنفش، ثبات بالاتری از نظر بتالائينها نشان ميدهند در حين يک پاستوريزه كردن معمولی، 10 درصد رنگ از بين ميرود.
در طی چندين تيمار حرارتی، ضايعات رنگی احتمالاً بيشتر است به همين علت محصولاتی مانند مربا، ژله و ساير محصولات شيرين به طور معمول توليد نميشود، اما كرم بستنی ها و ساير محصولات لبنی به طور گسترده به بازار عرضه ميشود.
برای اجتناب از ضايعات رنگی بالا، آبميوه دراگونفروت قرمز معمولاً بدون پاستوريزاسيون و منجمدسازی به بازارهای بين المللی عرضه ميشود. سپس آنها يک مرحله پاستوريزاسيون را در طی توليد محصول نهايی ميگذرانند.