طرح توجیهی کاشت گل محمدی
با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک ایران و کمبود منابع آبی در بیشتر استانها، آب به عنوان یکی از عوامل محدود کننده تولید، نقش مهمی را در تعیین نوع فعالیت های کشاورزی ایفاء می کند. تغییر الگوی کشت یک راهکار اساسی برای اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی است.
یکی از ایده های ما کاشت گل محمدی است که با پرورش آن در مناطقی که با محدودیت آب مواجه اند، می توان در راستای افزایش بهره وری آب و توسعه پایدار بخش کشاورزی حرکت کرد. در واقع توقع اندک آن و سازگاری و پایداری آن در برابر شرایط نامساعد محیطی و همچنین توجیه اقتصادی بالای آن باعث شده در بسیاری از عرصه های کشور به خصوص زمین های کوهپایه ای که در آن ها امکان رشد بسیاری از گیاهان زراعی محدود است.
به عنوان یک گیاه راهبردی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد. طبق آمار نامه وزارت جهاد کشاورزی در سال 94 سطح زیر کشت گل محمدی کشور 16506 هکتار و عملکرد 2/2 تن در هکتار بوده است، درحال حاضر، کشورهای تولیدکننده عمده آن در دنیا شامل : بلغارستان، ترکیه، ایران، هند، اوکراین، آمریکا، کانادا، فرانسه، انگلستان و ژاپن می باشند.
خصوصیات گیاه شناسی
از نظر گیاه شناسی، گل محمدی که یکی از گونه های گل سرخ (رُز) می باشد، درختچه ای است پرپشت، دارای خارهای ریز، زیاد و فشرده، پهن، قلابی شکل و یکنواخت؛ گل های آن صورتی تا سرخ رنگ، پرپر و معطر می باشد. گل آذین آن از نوع دیهیم با 12 – 6 گل است. برگ ها مرکب، متناوب و دارای 7- 5 برگچه می باشند.
دمبرگ ها با کرک های قهوه ای متمایل به قرمز پوشانده شده اند. رویه برگ ها سبز تیره و سطح زیرین آن ها سبز روشن می باشد. ساقه آن، خاردار با خارهای قلاب مانندیست که اغلب مخلوط با کرک های غده ای است و میوه آن گلابی شکل می باشد.
خواص دارویی گل محمدی
گل محمدی از قدیم در طب سنتی برای درمان دردهای روماتیسمی، ناراحتی های خونی و گلودرد استفاده می شده وهمچنین برای درمان عارضه های یائسگی، بیماری ها و نارسایی های دستگاه تنفسی، زخم دهان، بی خوابی و افسردگی نیز بسیار مفید می باشد.
گلبرگ های آن اثر ملین ملایم دارند و از این رو برای رفع یبوست کودکان، اشخاص مسن و بیماران در دوره نقاهت مصرف می شود. از دیگرخواص دارویی گلبرگ ها، ضداضطراب، ضد اسپاسم، داروی مسکن، تقویت کلیه، تقویت خون، تنظیم قاعدگی و ضد التهاب است. از گلبرگ ها در تهیه سرکه دارویی به نام سرکه رز نیز استفاده می شود.
گلبرگ های خشک آن دارای اثرات بالایی از خواص ضدباكتریایی بوده و طبق منابع جدید دارای اثرات ضدعفونی كننده قوی بر علیه 15 گونه باكتری می باشد و می توان به صورت نوشابه های گرم غنی از مواد آنتی اكسیدانت بصورت جداگانه و یا مخلوط با سایر مواد استفاده شود. همچنین میوه آن حاوی 0/5 تا 1/7 درصد اسید اسکوربیک می باشد.
سازگاری منطقه ای
از شاخص ترین صفاتی که برای آن می توان ذکر کرد، بقاء و سازگاری این گیاه به خشکی است. گواه این مسئله گلستان های مختلف در مناطق کاشان، فارس و کرمان که در طول سال فقط 2 تا 3 بار و بعضاً مناطقی که اصلاً آبیاری انجام نمی شود، می باشد.
به تجربه ثابت شده در مناطقی که بارندگی از 250 میلی متر بیشتر باشد، کشت دیم آن امکان پذیر است؛ گرچه به طور مسلم کاهش عملکرد اقتصادی در آن مشاهده می شود. کشت گل محمدی در هر ارتفاعی صورت پذیر خواهد بود ولیكن در مناطق با ارتفاعات بالاتر، گل ها دارای كیفیت اسانس بالاتری می باشند كه این امر ناشی از رفع نیاز سرمایی گیاه می باشد.
شوری آب و خاک را تا 6 الی 7 دسی زیمنس بر متر تحمل می کند و در این شوری، گیاه رشد کرده و گلدهی دارد؛ اما قطعاً عملكرد مطلوب و اقتصادی آن در شوری های كمتر مشاهده خواهد شد.
سازگاری گل محمدی امکان کشت آن را درشرایط سخت فراهم می کند.
نیازهای اساسی آن
آب :
نیاز آبی گل محمدی حدودا 4000 الی 6000 متر مكعب در سال در هر هكتار بسته به نوع بافت خاک و شرایط تبخیر و تعرق منطقه متفاوت می باشد. هر چند درختچه های آن به شرایط کم آبی بسیار مقاوم هستند، شرایط نشان می دهد که آبیاری گلستان ها در زمان غنچه دهی و گل دهی در افزایش عملکرد و درصد اسانس آن بسیار مهم است.
آبیاری عموماً به صورت سطحی و غرقابی انجام می شود؛ ولی آزمایش ها نشان داده، آبیاری قطره ای ضمن 62 درصد صرفه جویی نسبت به روش سطحی، باعث افزایش عملکرد 65 درصدی گل می شود.
توجه : تجهیز گلستان ها به سیستم آبیاری قطره ای، ضمن صرفه جویی در مصرف آب، افزایش عملکرد گل را به دنبال خواهد داشت.
خاک :
از نظر نوع خاک، کشت آن در زمین های نیمه سنگین و دارای بافت متوسط و حتی در کوهپایه های دارای سنگریزه زیاد و سنگلاخی موفق بوده است، ولی بهترین بافت خاک، خاک لومی حاصلخیز و عمیق می باشد. در مناطق کوهپایه ای که در آن ها امکان کشت بسیاری از گیاهان زراعی محدود است، گل محمدی می تواند به عنوان یک گیاه راهبردی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.
دما :
در اختلاف درجه حرارت 4 – 3 درجه سانتی گراد بین شب و روز برای تشکیل جوانه ی گل بسیار مهم بوده و برای گل انگیزی خواب زمستانه ضروری است. درجه حرارت در حدود 20 – 15 درجه سانتی گراد برای غنچه دهی لازم است. باید دقت داشت که درجه حرارت زیاد و بادهای گرم و خشک، باعث رسیدن و باز شدن پیش از موعد گل ها و کاهش دوره گل دهی و کم شدن ترکیبات اسانس می شود.
نور :
سایه اثر خوبی بر گل دهی ندارد. اما در مناطقی که نور مستقیم خورشید شدید است، وجود سایه ضروری است. در مناطقی که گیاهان زیر آفتاب مستقیم قرار دارند، عملکرد اسانس گل نسبت به گیاهانی که تحت شرایط سایه رشد می کنند، کاهش می یابد. با این حال، تجربه نشان داده که در مناطق دشت که شدت نور خورشید بالا می باشد، مقاومت خوبی از خود نشان داده است.
ارتفاع :
گلستان های موجود در ارتفاعات و شیب های شمالی در مجموع از نظر کمی و کیفی محصول بهتری تولید می کنند. کشت گل محمدی در طیف وسیعی از نظر موقعیت ارتفاع انجام می شود. این درختچه از ارتفاع 850 تا 2300 متر از سطح دریا رشد خوبی داشته و به طور کلی هرچه ارتفاع بیشتر باشد، کیفیت گل و اسانس بالاتر خواهد بود.
آماده سازی زمین :
آماده سازی زمین معمولاً به دو روش چاله کاشت و كانال كود صورت می پذیرد. در چاله کاشت، کود دامی مورد نیاز به ازاء هر چاله کاشت 10 کیلوگرم و در کانال کود 80 تا 100 تن در هکتار مورد نیاز می باشد. همچنین كودهای شیمیایی موردنیاز باید بر اساس آزمون خاک تعیین گردد. دستورالعمل كلی مقدار كودهای شیمیایی بشرح زیر است:
- فسفات آمونیوم یا سوپر فسفات تریپل 400 كیلوگرم در هكتار
- سولفات پتاسیم 500 كیلوگرم در هکتار
- سولفات آمونیوم 200 یا اوره 100 كیلوگرم در هکتار
- با توجه به نقش آهن در تغذیه گل محمدی و گلدهی ضروری است به میزان 300 كیلوگرم در هكتار سولفات آهن مصرف شود.
- در اراضی كه PH خاک بالا و یا آب آبیاری شور باشد، توصیه می گردد در بستر كشت از گوگرد بنتونیت دار به میزان 1000 كیلوگرم در هكتار جهت اصلاح بافت خاک و اثر پذیری بهتر كود های دیگر استفاده شود.
اصول کاشت گل محمدی
پس از آماده شدن زمین اقدام به کاشت می کنند. در این زمینه توجه به موارد ذیل توصیه می شود :
- عملیات کاشت می تواند در اواسط پاییز (بعد از خزان درختان) و یا در اواخر زمستان و قبل از بیدار شدن درختان صورت پذیرد. سربرداری پاجوش های كاشته شده از سطح خاک جهت ایجاد تعادل قسمت های هوایی و زمینی و ریشه دهی بهتر انجام شود.
- نقشه کاشت با توجه به میزان بارندگی، شیب زمین و وضعیت توپوگرافی تهیه شود.
- فاصله بین ردیف ها در كشت آبی معمولاً 2 تا 3 متر و فاصله نهال ها را 1 تا 2 متر در نظر می گیرند، ولی در کشت گل محمدی به صورت دیم فواصل با توجه به میزان بارندگی و شیب زمین انتخاب می گردد. حداقل حدود 2 × 3 و حداكثر 5 × 5 در نظر گرفته شود.
- عمق کاشت و ابعاد گودال ها با توجه به درجه حاصلخیزی خاک به طور متوسط 1×1×1 متر در نظر گرفته شود.
- چاله های کاشت حداقل 6 ماه قبل از كشت ایجاد و توسط كودهای حیوانی آماده سازی شوند.
- در مناطق بكر و سراشیب ها، حداقل خاک ورزی در منطقه انجام شود.
- کاشت در خطوط عمود بر شیب ها و در خطوط همتراز صورت گیرد.
انتخاب محل کشت در شرایط دیم :
- حداقل میزان بارندگی سالیانه 250 میلی متر با در نظر گرفتن پراكنش مناسب در فصل رشد گیاه.
- در فلور گیاهی منطقه توجه شود كه نسترن های بومی و یا گل محمدی به صورت خودرو وجود داشته باشد.
- در کاشت، عمق خاک زراعی هر چه بیشتر باشد، بهتر است؛ به هر حال نباید كمتر از 1/5 تا 2 متر باشد.
- به تجربه و تحقیق ثابت شده است كه اسانس گل در ارتفاعات بالاتر و در شرایط دیم از میزان و كیفیت بالاتری برخوردار است.
- در هنگام انتخاب محل، باید دقت شود كه باد و گرما نباید به گونه ای باشد كه تبخیر شدید در هنگام مراحل رشد بحرانی گیاه وجود داشته باشد.
ازدیاد
گل محمدی را می توان به روش های مختلفی از جمله ازدیاد از طریق پاجوش، خوابانیدن، پیوند زدن و قلمه زدن تکثیر کرد. در کشور ما دو روش قلمه زدن و استفاده از پاجوش رایج است. هر گیاه مادری آن به طور متوسط 20 تا 60 عدد پاجوش تولید می کند. این پاجوش ها به سرعت رشد می کنند.
از سال سوم و چهارم کشت به بعد می توان از هر گیاه پاجوش تهیه کرد. کشت بافت یکی از روش های نوین تکثیر گل، روش کشت بافت می باشد. از مزایای کشت بافت می توان به تولید انبوه و سریع یک پایه مطلوب، عدم انتقال آلودگی و بیماری ها، سرعت رشد و استقرار بالای گل اشاره کرد که در اراضی شیب دار این موارد اهمیت زیادی دارد.
آبیاری
شواهد نشان می دهد که آبیاری گلستانها در زمان غنچه دهی و گلدهی بسیار مهم است. در منطقه کاشان، به طور معمول، طی فصل رشد هر 15 روز یک بار آبیاری انجام می شود كه البته در سال های اول تا سوم کاشت گل باید فاصله آبیاری كمتر باشد.
جهت جلوگیری از سله بستن خاک در اغلب خاکها، مخصوصاً خاک های سنگین با میزان رس بالا، اگر فاصله زمانی در آبیاری و بارندگی زیاد باشد در اثر نزدیک شدن ذرات خاک به همدیگر در سطح زمین، شكاف هایی ایجاد می گردد كه به آن سله می گویند.
در اثر سله بستن سطح خاک، رطوبت سطح زیرین از محل شكاف های سله ها به طرف سطح خاک حركت می كند و تبخیر می شود. لذا لازم است بین دو بارندگی یا آبیاری نسبت به شكستن سله ها اقدام گردد. عملیات كشاورزی باید طوری به كار گرفته شود كه از بارش های سالیانه بیشترین استفاده صورت گیرد.
همچنین خاک ورزی باید به گونه ای باشد كه خاک، آب بیشتری را جذب و از هدر دادن آب از طریق تبخیر جلوگیری كند. استفاده از کودهای محلول در آب و یا عملیات محلول پاشی با استفاده از کودهای میکرو و ماکرو در طول فصل آبیاری باعث افزایش گل دهی در گیاه خواهد شد.
توجه: آبیاری در زمان غنچه دهی و گل دهی بسیار مهم می باشد. توصیه می شود در فصل رشد هر 15 روز یک بار آبیاری انجام شود.
هرس و جوان سازی گلستان
گل محمدی برای گل دهی احتیاج به هرس ندارد. معمولاً هرس به دو منظور انجام می شود :
- اول، حذف شاخه های خشک شده، آفت زده و مزاحم
- دوم، جلوگیری از بوجود آمدن شاخه های بلند که چیدن گل را مشکل می کند.
«هرس اولیه» برای فرم دهی درختچه ها و تحریک شاخه زایی و «هرس فصلی» برای حذف شاخه های خشک و آفت زده و مزاحم انجام می شود. میزان هرس به شیوه مدیریت، شرایط منطقه و نژاد گل بستگی دارد. هرس منطقی درختچه ها، باعث تداوم گل دهی و افزایش طول مفید زندگی گیاه می شود.
از سال هفتم به بعد، گاهی به علت رکود رشد گیاه، شیوع آفات و بیماریها، افزایش شاخه های خشک و ارتفاع زیاد شاخه ها، گلستان را کف بر می کنند. این هرس شدید، به منظور ایجاد توازن و تنظیم رشد گیاه انجام شده و باعث تحریک و تولید پاجوش های قوی و متعدد در مزرعه می شود.
معمولاً توصیه می گردد که بعد از کف بر کردن، کود دامی پوسیده به میزان 20 الی 30 تن در هکتار در سطح مزرعه اضافه گردد و بعد از آن عملیات آبیاری انجام شود.
آفات، بیماری ها و علف های هرز
مهمترین بیماری که امکان دارد گلستان ها به آن مبتلا شوند، سفیدک بوده و بهترین زمان مبارزه با سفیدک در اواخر تابستان و اوایل پاییز می باشد. یکی از آفت های مهم گلستان ها، سوسک سرشاخه خوار رزاسه می باشد. حشره کامل این آفت سوسکی است با طول متوسط 30 میلی متر، به رنگ سیاه با پاهای بلند و شاخک هایی بلندتر از طول بدن.
خسارت آفت مربوط به لاروهای آن است که از داخل شاخه های درختان و درختچه های مختلف از جمله گل محمدی تغذیه می کند. تغذیه لارو سبب خشک شدن شاخه ها و ضعف عمومی درختچه شده و به واسطه قطع آوندها، پژمردگی ناگهانی اندام های هوایی دیده می شود.
جهت کنترل لاروهای جوان که تازه از تخم بیرون آمده اند، می توان در اواخر خرداد یا اوایل تیر با استفاده از سموم نفوذی طی دو نوبت به فاصله 14 روز اقدام به سمپاشی نمود. همچنین باید شاخه های خشکیده را چند سانتی متر پایین تر از محل خشکیدگی هرس کرده و سوزانید.
از دیگر آفات، شته ها، تریپس ها و جوانه خوار سبز می باشند. خسارت این آفت ها شدید است و در صورت شیوع، نیاز به مهار و سمپاشی دارند. انجام مراقبتهای زراعی از قبیل :
- دفع علف های هرز،
- هرس،
- کوددهی
- و آبیاری منظم
نه تنها روی عملکرد گل تأثیر مثبت دارد، بلکه در راستای مدیریت مهار آفات نقش مهمی را ایفا می کند. گیاه انگلی سِس یکی از مهمترین و خطرناکترین علف های هرز است. آشنا نبودن کشاورزان با نحوه مهار آن و عدم وجود سموم شیمیایی کارآمد، عملیات مهار این انگل را مشکل می کند.
توانائی گیاه سِس به تولید بذر فراوان و تکثیر غیر جنسی، داشتن میزبان های متعدد و رشد بسیار سریع، قدرت تهاجمی خوبی به این انگل داده است. چند راه عملی که برای مبارزه با سس پیشنهاد می شود :
- استفاده از کودهای دامی کاملاً پوسیده؛ كود دامی تازه به هیچ عنوان استفاده نگردد.
- سوزاندن بوته های آلوده؛
- سوزاندن قطعات سِس جدا شده؛
- حذف علف های هرزی که می توانند میزبان سِس باشند؛
- و در نهایت، استفاده از مالچ کاه به ارتفاع 1۵ تا 20 سانتی متر برای ممانعت از استقرار سِس روی ساقه های گل
برداشت گل
برداشت گل از مهمترین، حساس ترین و پرهزینه ترین مراحل است. گل محمدی پس از باز شدن، دوام کمی روی شاخه دارد و در صورت تأخیر، طی 24 ساعت رنگ آن سفید شده و می ریزد. فصل گلدهی بسته به شرایط آب و هوایی منطقه کشت، از اوایل اردیبهشت شروع و تا اوایل تیرماه ادامه دارد و گل ها در ساعات اولیه صبح از قسمت زیرین تخمدان گیاه کنده شده و جمع آوری می شوند.
گلهایی که تازه جمع آوری شده اند اگر درون کیسه و درون آب سرد قرار گیرند، بدون اینکه پژمرده شوند تا 3 روز می توانند مقاومت کنند. گل نیمه باز بالاترین راندمان تولید را داراست. یک نفر کارگر در هر روز می تواند 50 تا 70 کیلوگرم گل تازه برداشت کند. حداکثر گلدهی در فاصله زمانی 10 تا 20 روز از شروع آن است که اصطلاحاً به این زمان «شور گلدهی» می گویند.
چند توصیه در هنگام برداشت گل :
- تا حد امکان سعی شود از دستکش استفاده گردد و به گلها کمتر آسیب وارد شود.
- گلها در کیسه هایی که قبلاً حاوی کود یا مواد غذایی بوده، جمع آوری نشوند.
- گلها پس از جمع آوری در ساعات اولیه صبح بلافاصله به مراکز خرید فرستاده شوند.
- گلها حداکثر تا ساعت 10 صبح چیده شوند. جمع آوری گل محمدی در زمانی که هنوز شبنم آن خشک نشده، باعث افزایش میزان اسانس در آن ها می گردد. از گل هایی که در ساعات ابتدایی روز جمع آوری می شوند به طور متوسط 0.04 درصد اسانس بدست می آید و گل هایی که در عصر جمع آوری می شوند، نصف این میزان اسانس بدست می آید.
توجه : تأخیر زمان برداشت باعث افت شدید گلاب و اسانس استحصال شده، می شود.
به طور متوسط از هر هکتار در کشورمان طبق آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی در سال 94 ، 2/2 تن گل جمع آوری می شود و از تقطیر این میزان گل، فقط حدود یک کیلوگرم اسانس بدست می آید.
خشک کردن گل
یکی از روش های حفاظت از این گل برای مدت طولانی روش خشک کردن آن می باشد. در گل خشک شده باید 6 الی 12 درصد رطوبت وجود داشته باشد. رطوبت بالا باعث کپک زدن آن شده و رطوبت کم باعث خرد شدن آن می شود.
گلهایی که زیر نور مستقیم آفتاب خشک می شوند گلهای بی کیفیتی هستند. خشک کردن به روش طبیعی، روش مناسب برای خشک کردن آن است. حداکثر دما برای خشک کردن آن 38 درجه سانتی گراد است. مهمترین مشکل در خشک کردن آن، تغییر کیفیت و غلظت عطر گلها در حین انجام این عملیات می باشد.
فرآورده ها
مهمترین فرآورده هایی که از گل محمدی و محصول دهی آن بدست می آید، شامل: گلاب، اسانس، گلبرگ و غنچه خشک می باشد. گلاب از گذشته تاکنون به دلیل خواص غذایی و دارویی آن در مراسم مذهبی، تهیه انواع شیرینی، شستشوی اماکن مقدس و به علت اثرات آرام بخش و معطر بودنش، در مراسم عزاداری (در فرهنگ ایرانیان) جایگاه ویژه ای داشته است.
گلاب گیری
ایران از قدیمی ترین کشورهای تولیدکننده گلاب در جهان به شمار می رود، به طوریكه سابقه آن به بیش از 2500 سال قبل برمی گردد. گلاب گیری به دو روش سنتی و صنعتی انجام می شود.
گلاب گیری سنتی :
دستگاه گلاب گیری سنتی شامل : قطعات دیگ، کلاهک دیگ، نیچه، نیچه پارچ و دستگاه حرارتی است. ظرفیت آن حداکثر 30 کیلوگرم گل با مخلوط 45 لیتر آب می باشد. هر دستگاه در شبانه روز می تواند 4 تا 5 نوبت گلاب گیری کند که در مجموع مقدار مصرف گل 120 تا 150 گیلوگرم در شبانه روز خواهد بود. مدت زمان گلاب گیری در روش سنتی معمولاً 5 تا 7 ساعت می باشد و از یک کیلوگرم گل محمدی حدود 2 کیلوگرم گلاب بدست می آید.
گلاب گیری صنعتی :
با توجه به توسعه روزافزون سطح زیر کشت گل محمدی و مصرف فرآورده های آن، دستگاه های سنتی به تنهایی جواب گویی لازم را نداشته و نیاز به وجود دستگاه های صنعتی با ظرفیت بیشتر در کنار دستگاه های سنتی مشهود می باشد. قسمت های مختلف دستگاه های صنعتی علاوه بر دستگاه های گلاب گیری سنتی، شامل دستگاه سختی گیر، ترموستات، پرکن، پاستوریزاتور، دستگاه بسته بندی و آزمایشگاه کنترل کیفی مواد است.