پرورش غاز به دلیل تأمین پروتئین حیوانی برای تغذیه انسان اهمیت بسیاری دارد. تولید گوشت طیور به عنوان گوشت سفید، به دلایل تغذیه ای، بهداشتی و اقتصادی، از اهمیت بیشتری برخوردار است. کمبود منابع تولید و ریسک پذیری بالا، لزوم استفاده از شیوه های جدید پرورش و تولید محصول رقابتی را دوچندان کرده است.
گوشت غاز برای تامین گوشت مصرفی انسان اهمیت ویژه‌ای دارد. همچنین از تخم این پرنده و جگر غاز برای تهیه غذا‌های گران قیمت در بسیاری از کشور‌ها استفاده شده و جنبه صادراتی دارد. کود غاز نیز می تواند برای خوراک ماهی‌ها و همچنین کود زمین‌های زراعی استفاده شود.
پرورش غاز به خاطر ویژگی های فیزیولوژیکی و رفتاری، بسیار آسان تر و به صرفه تر از سایر طیور است. البته به دلیل های گوناگون تولید صنعتی در کشورمان دیده نمی شود. در ایران البته در تمام مناطق می توان اقدام به پرورش غاز کرد، اما در شمال کشور و مناطق پر باران، به علت امکان پرورش آزاد و تامین قسمت قابل توجهی از غذای آنها از محیط مناسب تر است.
غاز گرما و رطوبت بالای محیط را به خوبی تحمل می کنند و به علت وجود لایه ضخیم چربی در زیر پوست خود قادرند تا 20 درجه سانتی گراد زیر صفر را تحمل کنند. انواع پرورش غاز سال هاست که در روسیه، اروپای شرقی و شرق آسیا رواج دارد و در این صنعت بسیار پیشرفت کرده اند.
معرفی غاز
آناتومی غاز را می توان این طور توصیف کرد :
- غاز پرنده ای با جثه متوسط و زیبا و باهوش می باشد.
- پا هایی بلند، گردنی دراز ولی در مقایسه با قو گردن کوتاه تر دارند، سر بزرگ و بین دو چشم پوشیده با پر می باشد.
- دم بلند است و منقار نسبت به جثه باریک می باشد.
غازها متعلق به راسته غاز سانان، خانواده آناتید، زیرخانواده آنسرین و دسته غازها هستند. پرندگانی خونگرمند و توانایی پرواز دارند و شنوایی و بینایی شان تکامل یافته است. راسته غاز سانان منقار پهنی دارند که دارای حفره های فراوان حسی است. همچنین دارای پرده بین انگشتان پا هستند. جوجه هایشان هم پس از بیرون آمدن از تخم توانایی شنا کردن در آب را دارند.
ویژگی های فیزیولوژیکی
غازها توانایی زیادی در سازش با شرایط محیطی جدید برای زندگی دارند. توانایی تحمل سرمای تا 10 – درجه ی سانتیگراد و گرمای زیاد را دارند، ولی جوجه غازها بسیار به سرما حساس هستند. نسبت به بیماری ها بسیار مقاوم هستند. توانایی استفاده از علوفه خشبی، پرورش غاز را بسیار مقرون به صرفه تر از سایر ماکیان کرده است.
ویژگی های رفتاری غاز :
غازها زیرک ترین پرنده های اهلی هستند و حافظه ای بسیار قوی دارند و هرگز به کانی بالیسم دچار نمی شوند. در ضمن پرندگانی آب دوست هستند.
مزایای اقتصادی پرورش غاز
پرورش این پرنده به خاطر ویژگی‌های فیزیولوژیکی و رفتاری این پرنده، بسیار آسان‌تر و به صرفه‌تر از سایر پرندگان است. در سال‌های اخیر، سود بیشتر پرورش غاز نسبت به بلدرچین باعث شده است تا پرورش دهندگان طیور تمایلی بیشتری نسبت به پرورش این پرنده داشته باشند. مهمترین مزایای اقتصادی تولید غاز خانگی در کشور ما عبارتند از:
1- سرعت رشد بالای پرنده
جوجه غاز در بدو تولد ۴۰ گرم وزن دارد که در طی مدت ۶۰ روز به وزن ۲۵۰۰ گرم می رسد. یعنی وزن آن ۶۰ برابر می‌شود.
2- تولید بالا
به طور متوسط هر غاز تخمگذار طی یک سال، حدود ۲۸۰ تخم تولید می کند که وزن هریک حدود ۶۰ گرم است، ارزش غذایی زیادی دارد، ضمن اینکه از قیمت بالا و جنبه صادراتی گسترده برخوردار است.
3- برگشت سریع سرمایه
در پرورش غاز خانگی گوشتی، طی حدود دو ماه سرمایه اولیه برمی‌گردد که نسبت به سایر سرمایه گذاری ها به ویژه در حوزه کشاورزی و دام، برگشت سرمایه سریع تر و مطمئن تر است.
4- سهولت تغذیه
غاز به علت ضعیف بودن قدرت چشایی و بویایی تقریبا انواع سبزیجات را به عنوان غذا مصرف می‌کند و حتی می توان از علوفه برای تغذیه این پرنده استفاده کرد.
5- نگهداری آسان
غاز خانگی را می توان به تعداد زیاد و در محیط محدود به راحتی تولید کرد. جالب است بدانید نگهداری از غاز به علت نداشتن بیماری خاص، حساسیت پایین و مقاومت زیاد پرنده، از مرغ خانگی نیز راحت تر است.
6- خواص گوشت غاز
مصرف گوشت غاز برای بیمارانی که دوران نقاهت را می‌گذرانند بسیار مفید است. حفظ سلامت قلب و کاهش کلسترول خون از جمله خواص گوشت غاز است. همچنین گوشت غاز حاوی پروتئین بالا، چربی کم و کلسترول پایین است. این گوشت نه تنها حاوی چربی کم و با کیفیت خوب است، بلکه حاوی اسید‌ها چرب غیر اشباع به خصوص لینولنیک اسید می‌باشد که برای سلامتی مفید هستند.
نژادهای مناسب برای پرورش
پرورش غاز می تواند به دو منظور :
- تولید غاز گوشتی
- تولید غاز تخمگذار
صورت گیرد. نژادهای مهم قابل پرورش غاز در کشور ما عبارتند از:
دونژاد امبدن و تولوز، از نژادهای گوشتی هستند و برای تولید هیبرید گوشتی در لاین پدری قرار می گیرند میزان تخمگذاری آن ها هم کم است. وزن نژاد نر بالغ در این دو نژاد به ترتیب 9 و 12 کیلوگرم و ماده آن به ۸ و ۹ کیلوگرم می رسند. نژاد لاندز هم برای تولید گوشت و کبد چرب استفاده می شود.
نژاد سفید ایتالیایی، تخمگذار است و درصد جوجه درآوری زیادی دارد و به عنوان پایه مادری استفاده می شود. تخمگذاری آن 60 تا 70 عدد با میانگین وزن 160 تا 180 گرم است.
غاز نژاد چینی، هم دارای 2 سویه سفید و قهوه ای است و به علت داشتن جثه کوچک و سرعت رشد کم، تخم گذاری خوبی دارد. در یک دوره پنج ماهه، 50 تا 60 تخم با وزن 120 گرم تولید می کند. نژاد هویان هم سبک است و تخمگذاری بالایی دارد. غاز مادر آن در 240 روزگی بالغ شده و 90 تا 210 تخم با وزن 120 تا 210 گرم می گذارد. نژاد کوبان هم تخمگذاری زیاد و به تعداد 60 عدد با میانگین 150 گرم دارد و در لاین مادری قرار می گیرد.
غاز سفید ایتالیایی، برای تخمگذاری مناسب است و درصد جوجه درآوری زیادی دارد. این نژاد سالانه بین ۶۰ تا ۷۰ عدد تخم می‌گذارد و میانگین وزن تخم آن ۱۶۰ تا۱۸۰ گرم است.
غاز اوکراینی، زیاد تخم می گذارند که به لحاظ جوجه کشی خیلی مفید هستند و نسبت با دیگر نژاد‌ها بازدهی بالاتری دارند. اما نکته اصلی در پرورش شان این است که جوجه کشی این نوع غاز کار سختی است و نیاز به تخصص ویژه ای دارد. این نژاد نوکشان سیاه است و تا حدی به قرمزی می زند.
خصوصیات تغذیه ای غازها
غاز را می توان بهترین رفتگر طبیعت دانست و در شالیزارها پس از درو ، مزرعه را از کرم ساقه خوار و در باغ ها از حلزون و حشرات موذی پاک می کند. سرعت رشد غازها زیاد و درصد چربی در گوشت و تخم آن ها بیشتر از سایر ماکیان است.
توانایی استفاده از علوفه مختلف مانند شبدر، یونجه، سیلوی ذرت، علوفه غلات و تفاله چغندر را دارند. به همین دلیل غاز را حد فاصل بین تک معده ای ها و نشخوار کنندگان می دانند. مصرف سنگ ریزه برای غاز لازم است. غازها نسبت به مایکو توکسین ها و مواد ضد تغذیه ای حساسند. روش تغذیه این پرندگان بستگی به هدف از پرورش آن ها دارد.
تخم غاز
تخم غاز 1/8 برابر درشت تر از تخم مرغ است و پوسته آن 1/5 برابر ضخیم تر از پوسته تخم مرغ است. تعداد روزنه های پوسته تخم غاز در واحد سطح نسبت به تخم مرغ کم تر است. زرده تخم غاز کم آب تر و چرب تر از تخم مرغ است. درصد سفیده تخم غاز 52/5 ، زرده 35/1 و پوسته 12/4 است.
جوجه کشی
طول مدت جوجه کشی در پرورش غاز 30 روز است. 27 روز در ستر با دمای 37/7 درجه سلسیوس و رطوبت 60 تا 65 درصد و 3 روز آخر در هچر با 37 درجه ی سلسیوس و رطوبت 80 درصد. تخم ها باید به حالت افقی قرار بگیرند و با زاویه 180 درجه بچرخند.
جنین بسیا به افزایش درجه حرارت حساس است. خنک سازی تخم ها هر 2 روز یک بار برای 15 دقیقه صورت می گیرد. از روز پانزدهم هم هر 2 روز یک بار تخم ها را با آب 37/5 درجه سلسیوس اسپری می کنند. دستگاه جوجه کشی باید 21 درصد اکسیژن داشته باشد.
تهویه ماشین جوجه کشی تخم غاز دو برابر بیشتر از تهویه تخم مرغ است. بهترین وزن تخم غاز برای جوجه کشی 120 تا 160 گرم است و ایندکس مناسب آن 1/51 می باشد. از یک تخم 150 گرمی، یک جوجه 100 گرمی به وجود می آید. دوره جنینی آن 10 روز بیشتر از تخم مرغ است.
انواع نژاد های پرورش غاز
1- نژاد گوشتی که به چند روش انجام می شود :
- نیمچه گوشتی پرواربندی در سالن های بسته به مدت 60 تا 65 روز تا رسیدن به وزن حدود 4 کیلوگرم.
- پرورش در طول دو هفته در مزرعه با جیره آغازین و سپس فرستادن به مرتع و چرا کردن و ارسال به بازار در 18 هفتگی.
2- نژادهای تخمگذار برای تولید تخم خوراکی.
3- رورش دو منظوره برای تولید گوشت و تخم که بیشتر به صورت سنتی انجام می شود.
4- غاز مادر برای تهیه تخم نطفه دار.
5- تغذیه اجباری غاز برای تولید کبد چرب (جگر حجیم) غازها را بعد از 12 هفتگی برای افزایش ذخیره چربی در جگر با جیره های پرانرژی مانند روغن های حیوانی و ذرت پخته شده، به مدت یک تا دو ماه تغذیه اجباری می کنند. با این روش جگر غازها از وزن طبیعی 150 گرم به 800 تا 1000 گرم می رسد.
روش های پرورش غاز
- در سالن بسته
- به صورت سالن و مرتع
- به صورت سیستم باز
- در شالیزار مناسب منطقه شمال ایران و سایر شالیکاری های کشور
- پرورش توأم غاز و ماهی در استخرهای پرورش ماهی مناسب حاشیه رودخانه های کشور.
در هر نوع از پرورش غاز ، مرحله ابتدایی آن دشوارترین است که تا سه هفتگی طول می کشد. در این مرحله جوجه ها به شدت به سرما حساسند. برای سه روز اول دمای سالن 34 تا 36 درجه سانتی گراد و در پایان هفته دما به 32 درجه می رسد. در پایان هفته دوم دما به 24 درجه کاهش می یابد. در سالن بسته نیاز به تهویه وجود دارد ولی در روش های باز در این نوع هزینه هم صرفه جویی می شود.
گله مولد
سن بلوغ کامل غازها دو سالگی می باشد به خاطر این که غازها بعد از یک سالگی شروع به تولید تخم می کنند. ولیکن از نظر نطفه داری و کیفیت جوجه تولیدی خوب نیست. بنابراین تخم های تولیدی از ابتدای سال سوم مناسب ترین تخم ها برای جوجه کشی غاز می باشد.
برای داشتن یک گله غاز مولد با درصد نطفه داری بالای تخم غازهای تولید شده لازم است تا حداقل هر 2 غاز ماده یک نر داشته باشند. البته این مقدار می تواند در ازای هر ماده یک نر هم باشد. ولیکن از نظر اقتصادی به صرفه نیست.
فیزیولوژی هضم
غاز توانایی استفاده از خوراک های با فیبر بالا را دارد. در چینه دان غاز تخمیر باکتریایی روی غذا صورت نمی گیرد. در چینه دان پرندگان یک جمعیت بزرگ باکتریایی است که کربوهیدرات ها را تخمیر می کند و اسید لاکتیک تولید می کند و در اصطلاح به آن چینه دان ترش می گویند که در غاز این حالت ناقص اتفاق می افتد.
پیش معده غاز بزرگ تر از سایر طیور است و بافت ماهیچه ای بسیار قوی با غده های فراوان دارد. میزان ترشح اسید هیدرو کلریک و پپسینوژن در آن 51 برابر طیور دیگر است و خوراک سپس وارد سنگدان می شود. برای افزایش سرعت هضم غذا بهتر است آن را بصورت آبکی یا خمیر به جوجه غازها بدهیم تا نیازی به افزودن شن و سنگریزه به دان نباشد.
البته برای پرورش غاز مادر وجود سنگریزه لازم است. میانگین وزن سنگدان غاز 120 گرم و سنگدان مرغ 50 گرم است. دیواره سنگدان غاز دو برابر ضخیم تر از مرغ است و به راحتی علوفه های خشبی را خرد می کند. ماندگاری غذا در روده کوچک غاز دو برابر مرغ است و دلیل هضم بهتر مواد سلولزی در غاز می باشد.
در ناحیه دوازدهه حرکات دودی بصورت معکوس هم اتفاق می افتد و محتویات آن را به سنگدان برمی گرداند و هیدرولیز مواد را دو برابر و جذب لیپید ها را کامل می کند. طول روده ی غاز 230 سانتی متر است که سه تا چهار برابر طول بدنش است و در مرغ شش برابر است. در ناحیه دوازدهه بیش از دو سوم پروتئین و قندها تجزیه می شوند.
در روده بزرگ فقط 5 درصد آب نوشیده شده و بعضی ترکیب های ساده جذب می شوند و 95 درصد آب نوشیده شده برای کمک به هضم غذا است که دفع می شود. روده کور بین روده باریک و روده بزرگ به صوت دو شاخه است که در غازها 20 تا 32 سانتی متر می باشد.
روده کور غاز بسیار توسعه یافته و با جمعیت باکتریایی بالاست که تخمیر میکروبی فیبر در آن انجام می شود. دستگاه گوارش غاز 11 برابر طول بدنش است و در مرغ این طول 8 برابر می باشد. متخصصان تغذیه طیور با این آگاهی، 20 تا 25 درصد دان غاز را از علوفه تأمین می کنند.
بهداشت و بیماری ها
به طور کلی غاز نسبت به سایر ماکیان مقاومت بهتری نسبت به بیماری ها دارد. ولی برای جوجه ریزی باید اقدامات بهداشتی به صورت کامل انجام شود. عامل بیماری در غازها عبارتند از پرورش غاز غیر هم سن، رطوبت بستر و محیط و در نتیجه آلودگی بیشتر، بروز بیماری های انگلی در پرورش توأم با ماهی و استفاده از خوراک در محیط آزاد.
با کنترل این موارد از بیش تر بیماری ها پیشگیری می شود. بیماری های غاز شامل بیماری های عفونی ناشی از ویروس ها، باکتری ها، پروتوزوآها، قارچ ها و بیماری های انگلی است. از بیماری های مهم غاز می توان این ها اشاره کرد نیوکاسل شامل 5 تیپ :
- آنتریت ویروسی با تلفات تا 90 درصد
- مایکوپلاسموز شامل مایکوپلاسما گالی سپتیکوم (MG) و مایکوپلاسما سینوویه (MS)
- کولی باسیلوز توسط باکتری اشرشیاکولی با حدت زیاد
- تورم کلوآک (چسبندگی مقعد) در شرایط آلوده
- کوکسیدیوز توسط تک یاخته ی ایمریا با اسهال خونی در جوجه های 3 تا 12 هفته .
روش درمان بیماری های عفونی در این بحث نمی گنجد. ولی استفاده از واکسن های رایج در پیشگیری از بیماری های ویروسی و رعایت بهداشت در پرورش غاز ضروری است.
تغذیه غاز
مهمترین ویژگی تغذیه غاز این است که این پرندگان برخلاف مرغ خانگی توانایی استفاده از جیره هایی با الیاف خام بالا را دارند و همچنین می توانند از مواد خوراکی موجود در آب نیز به عنوان خوراک استفاده کنند. این ویژگی باعث شده است تغذیه این حیوان ساده تر و اقتصادی تر از دیگر ماکیان باشد که مهمترین دلیل استقبال و مزیت پرورش غاز خانگی است.
در مرحله آغازین، جیره پیش دان بصورت کرامبل یا پلت ریز توصیه می شود. این جیره ها 16 تا 18 درصد پروتئین خام و 2600 تا 2900 کیلو کالری انرژی متابولیسمی در هر کیلوگرم دارند. جیره پیش دان جوجه غازها برای سه هفته اول پرورش 2/5 تا 2/7 کیلوگرم است و مقدار آب 7 تا 8 لیتر می باشد.
بعد از 21 روز مصرف کنسانتره آنان را تا 25 درصد کاهش داده و برایشان علوفه فراهم می کنند. اگر برای چرا به مرتع برده شوند، باید دان اصلی را پس از بازگشت از چرا به آن ها داد؛ چون با استراحت شبانه غذا بهتر هضم و جذب می شود. وزن آن ها در یک ماهگی به 51 کیلوگرم می رسد.
جیره استاندارد مرکز تحقیقات طیور روسیه برای جوجه غازهای گوشتی حاوی 18 تا 20 درصد پروتئین خام و 2800 تا 3050 کیلوکالری در کیلوگرم انرژی متابولیسمی می باشد. نسبت انرژی به پروتئین 150 تا 155 و ضریب تبدیل جیره 2/9 تا 3 باشد. یعنی جوجه غاز در 60 روز به وزن زنده 4/3 تا 4/6 کیلوگرم برسد.
پرورش دهندگان حرفه ای تا 20 روزگی از این جیره ها استفاده می کنند و از 21 روزگی به بعد جوجه ها را به چرا می برند تا هزینه ها کاهش یابند. با این روش 25 درصد افت وزن زنده نسبت به پرورش در سالن بسته را داریم، اما باز هم اقتصادی تر است.
تغذیه غاز تخمگذار
در پرورش غاز تخمگذار، مقدار محدودیت غذایی برای جلوگیری از مصرف بیش از حد خوراک بین 100 تا 200 گرم خوراک برای هر پرنده در روز است. چریدن در مراتع مرغوب برای گله های مادر تا سن 6 هفتگی قبل از تولید ضروری است. در فصل تولید با جیره 16 درصد پروتئین تغذیه می شوند و در اوج تولید می توان 200 گرم کنسانتره به غاز داد.