درخت فندق اصولاً به فرم درختچه ای رشد می کند، در آمریکا به حالت درختی و به ارتفاع تا 15 فوت پرورش می یابند. باردهی درخت فندق پس از 4 سال آغاز می گردد، در 6 سالگی به مرحله تولید تجاری می رسند و این وضعیت را تا بیش از 40 سال حفظ می کنند. گل های فندق در زمستان باز می شوند و با کمک باد دگرگرده افشانی می گردند.
آنها شرایط اقلیمی تابستان های گرم را می پسندند بطوریکه ماه های گرم سال حداقل 6 ماه بطول انجامند. گیاه فندق تا دمای 16 درجه فارنهایت را متحل می باشد. از درختان فندق علاوه بر احداث باغات میوه آجیلی بعنوان ردیف های پرچین و درخچه های زینتی نیز بهره می گیرند.
مشخصات گیاهشناسی
فندق از جمله میوه های آجیلی محسوب می گردد. درخت بالغ تا ارتفاع 15 فوت و پهنای 10 فوت رشد می کند و در حالت طبیعی دارای عادت رشد درختچه ای با چندین ساقه است درحالیکه گیاه فندق در آمریکا بصورت تک ساقه با تنه ای نسبتاً قطور به ارتفاع بیش از 5 متر پرورش می یابد و برای مکانیزاسیون باغبانی مناسب تر است.
همچنین دارای برگ های ساده و مدور با حواشی مضرس دوبل بوده و از نوع یک پایه با گل های تک جنسی است بطوریکه گل های نر به رنگ زرد کمرنگ به طول 12 – 5 سانتی متر دارد و گل های ماده آن بسیار کوچک به رنگ قرمز روشن با طول 3 – 1 میلی متر که تقریباً در جوار جوانه های رویشی گیاه پنهان هستند.
گرده های درخت فندق در اواخر زمستان تا اوایل بهار آزاد می گردد و آلرژی زا هست. باد موجب انتقال گرده ها از گل های نر تک جنسی به گل های ماده کوچک و قرمز رنگ می شوند تا گرده افشانی وقوع یابد. گل های فندق پس از گرده افشانی بحالت غیر فعال تا بهار آتی باقی می مانند و مرحله باروری با گرم شدن هوا تکمیل می گردد.
سپس میوه های آجیلی نمو می یابند. تمامی واریته های فندق جهت تولید میوه نیازمند دگرگشنی هستند لذا کاشت حداقل دو گونه از آنها در همسایگی یکدیگر ضرورت می یابد. میوه های فندق حدوداً 8 – 7 ماه پس از گرده افشانی بالغ می گردند سپس ریزش می یابند.
هر میوه فندق با پوسته چوبی موسوم به cob تقریباً کروی تا تخم مرغی شکل به طول 2/5 – 1 سانتیمتر و قطر 2 – 1 سانتیمتر است و بدین ترتیب طول آن تقریباً دو برابر عرض آن می باشد. هر میوه تازه درخت فندق توسط لایه ای برگ مانند موسوم به “انولوکر” یا پوشش یافته است که ممکن است قسمتی تا سراسر دانه را فرا گیرد.
شکل “انولوکر” و عادت رشد در گونه های مختلف آن متفاوتند. پوسته چوبی میوه آن نسبتاً صاف است و بر روی یک لایه فیبری قهوه ای تلخ مزه قرار دارد. دانه های آن دارای پوسته نازکی به رنگ قهوه ای تیره است که اغلب قبل از مصرف زدوده می شود. مغز میوه خوراکی است و به صورت های خام و برشته مصرف می گردد و یا به شکل آرد در تهیه غذاها بکار می رود. از مغز آن گاهاً همچون میوه های شاه بلوط و بلوط یا مازو جهت تعلیف دام ها بهره می گیرند.
تولید جهانی فندق
کشورهای : جمهوری آذربایجان، ایتالیا، یونان، قبرس، گرجستان، اسپانیا، انگلستان، کانادا و آمریکا از عمده ترین مراکز پرورش درخت فندق جهان بشمار می آیند و در سطح تجاری در ترکیه تولید می کنند بطوریکه کشور مذکور با تولید سالانه 689 – 625 هزار تن بعنوان بزرگترین تولیدکننده فندق جهان یعنی معادل 75 درصد کل این محصول محسوب می گردد. همچنین در دره پنجاب هند نیز رشد می کند که با نام “تانگی” شناخته می شوند.
ارقام مختلف فندق
ارقام مختلف فندق را از جهات زیر دسته بندی می کنند :
- اندازه میوه
- میوه بستن زودهنگام یا “زود میوه”
- میوه بستن دیرهنگام یا “دیر میوه”
- گرده دهنده ها
- خصوصیات کیفی
بطور مثال واریته ” Duchilly ” که در منطقه واشنگتن پرورش می یابد، دارای پوسته چوبی نازک تر و تلخی کمتری است و مغز آن شیرینی بیشتری نسبت به سایر ارقام دارد. همچنین ارقام فندق را به شرح زیر دسته بندی کرده اند :
- فندق های معمولی
- فندق های آمریکائی
- ارقام هیبرید که حد واسط دو رقم مذکور هستند
شرایط رشد درخت فندق
گیاه فندق جزو درختان برگریز و خواهان زمستان های خنک بمنظور شکستن دوره دورمانسی است تا گل ها و جوانه های رویشی بشکفند. گل های ماده فندق در طی زمستان و اوایل بهار نسبت به دماهای پائین تا 9 – درجه سانتی گراد متحمل هستند لذا یخبندان های دیررس بهاره مشکل آفرین نخواهند بود.
بیشترین تولید در شرایط زمستان های خنک با بارندگی کافی نظیر تاسمانی و ویکتوریا در استرالیا وقوع یافته اند. درخت فندق نیازمند خاک های حائز زهکشی بوده و طالب کاشت در اراضی کم عمق، خیلی سنگین یا خیلی سبک با زهکشی ضعیف نمی باشد.
بیشترین ریشه های درخت فندق در لایه یک متری سطح خاک یافت می گردند که بیانگر کسب نیازهای غذایی و آبی از لایه های سطحی خاک است. ریشه های فندق در شرایط مناسب تا 3 متری عمق خاک نفوذ می کنند و بدین ترتیب به استحکام گیاه در مقابله با بادهای متوسط می افزایند.
نفوذ عمقی ریشه هایش در برخورد با لایه های سنگی، سفره های آب زیرزمینی و شرایط فقدان هوا متوقف می گردد و خاک هایی با PH اسیدی ضعیف و خنثی را می پسندد لذا آزمایش خاک قبل از احداث باغات فندق ضرورت دارد.
ازدیاد
درخت فندق اصولاً از دو طریق ازدیاد می گردند :
1. در این روش که در ترکیه، ایران، قفقاز و اروپا رایج است از دانه های فندق برای ازدیاد استفاده می گردد. دانه های فندق نیازمند طی مدتی برای جوانه زدن هستند و بهترین جوانه زنی را در خاکهای سبک بروز می دهند. گیاهچه های فندق قبل از انتقال به مکان های اصلی یعنی باغات باید در گلدان های رشد حداقل به ارتفاع 12 – 6 اینچ نائل آیند. در صورتیکه با ابزارهای ساینده باعث ایجاد شکاف کوچکی بر سطح پوستۀ دانه های فندق قبل از کاشت آنها گردند آنگاه به موفقیت بیشتر و سریعتری دست می یابند.
2. در تکثیر تجارتی فندق غالباً از “ریشه جوش ها” استفاده می گردد زیرا درخت فندق استقراریافته تولید ساقه های روندۀ زیرزمینی موسوم به “رانر” می نمایند. اینگونه “رانرها” را می توان با بیل از پایۀ اصلی جدا ساخت. اینکار را معمولاً در اواخر پائیز پس از خران برگ های درخت فندق یعنی در دورۀ دورمانسی آنها انجام می دهند و “رانرهای” حاصله را سریعاً در محل مناسب می کارند. بدین ترتیب “رانرها” بلافاصله شروع به رشد می کنند و رشد آنها تا هنگام یخ بستن زمستانه زمین ادامه می یابد.
تولید نهال فندق
بذور فندق برای جوانه زنی باید یک دوره سرما را بعنوان زمستانه شدن یا “استراتیفیکاسیون” جهت شکستن حالت دورمانسی طی کنند. بذور فندق نسبت به بیماری های قارچی حساس هستند لذا باید در شرایط حائز زهکش قرار گیرند تا بخوبی بقاء یابند. مراحل تولید نهال بذری فندق بشرح زیر هستند :
- میوه های فندق را در اواخر تابستان پس از اینکه پوسته آنها سفت شد و به رنگ قهوه ای متمایل به قرمز در آمد، جمع آوری می کنند. جمع آوری میوه ها جهت کاشتن از درختان بر جمع آوری آنها از سطح زمین اولویت دارد. از کاشت دانه های خسارت دیده و دارای نشانه های پوسیدگی بپرهیزید.
- اطراف میوه های فندق را با سوهان نرم بسائید تا استحکام پوسته ضخیم خارجی تضعیف گردد و جوانه زنی تسهیل شود ولیکن نباید به دانه ها آسیب وارد آید.
- میوه های فندق را به مدت 24 ساعت در یک سطل حاوی آب سرد قرار دهید. تمامی فندق هایی را که در سطح آب قرار می گیرند، جدا سازید و بدور اندازید زیرا احتمالاً جوانه نخواهند زد. سطل را در پایان مدت مزبور از آب تخلیه نمائید و فندق های مغروق را برای کاشت اختصاص دهید.
- میوه های درخت فندق را بطور جداگانه در گلدان های حاوی مخلوطی از شن و کمپوست بکارید. بذور را در عمق 2 – 1 اینچ قرار دهید و به عبارتی عمق کاشت را معادل دو برابر قطر بذور انتخاب نمائید.
- گلدان ها را در شرایط 40 – 32 درجه فارنهایت نظیر: داخل سردخانه ، یخچال یا جنب دیواره شمالی در سراسر زمستان قرار دهید.
- بدین ترتیب بذور باید به مدت 4 – 2 ماه تحت شرایط خنک واقع شوند. هرگاه احساس کردید که خاک سطح گلدان به ضخامت 1/2 اینچ خشک گردیده است، نسبت به مرطوب نمودن آن اقدام ورزید. هیچگاه اجازه ندهید که خاک گلدان کاملاً خشک شود زیرا بذور فندق مجدداً به حالت دورمانسی می روند و جوانه زنی با مشکل همراه می گردد.
- گلدان ها را پس از سپری ساختن دورۀ “استراتیفیکاسیون” به شرایط گرم و روشن منتقل سازید و شرایط نیمه سایه را برای بهترین حالت سبزشدن برایشان مهیا گردانید. بهتر است دمای روزانه در حدود 80 درجه فارنهایت و دمای شبانه حدود 70 درجه فارنهایت تنظیم شود.
- میزان رطوبت خاک بستر را حداقل روزی یکبار وارسی کنید تا مشکلی از نظر کمبود رطوبت جهت جوانه زدن بذور ایجاد نگردد. با خشک شدن لایه سطحی خاک نسبت به آبیاری مکفی اهتمام ورزید و هیچگاه اجازه ندهید که خاک بستر کاملاً خشک شود.
- سبزشدن بذور فندق را به مدت 30 روز تحت نظر بگیرید. گیاهچه ها را یک هفته پس از سبزشدن در معرض جریان آرام هوا قرار دهید و شرایط نیم سایه را حفظ کنید.
- گیاهچه ها را در اوایل پائیز برای مدت 2 هفته در معرض تابش مستقیم خورشید قرار دهید سپس در بستری با PH خنثی تا نیمه اسیدی حائز رطوبت کافی غرس نمائید.
احداث باغ
درخت فندق را از نظر منطقه بندی اراضی کشاورزی مبتنی بر معیارهای USDA در اقالیم 9 – 4 پرورش می دهند. دستورالعمل غرس نهال های فندق بشرح زیر می باشد :
- انتخاب محل مناسبی برای کاشت نهال های فندق بطوریکه درخت آتی در مواجهه با باد شدید قرار نگیرد زیرا گل های فندق نسبت به وزش باد شدید حساس هستند.
- طراحی باغ را بصورتی انجام دهید که حداقل از دو واریته نهال های فندق بهره گیرید تا دگرگشنی گل ها امکان پذیر گردد.
- فاصله بین نهال های گونه های مختلف فندق نباید بیش از 50 فوت باشد ولی فواصل درختان را 5 فوت انتخاب کنید. خاک بستر باید از عمق و تهویه کافی برخوردار باشد زیرا ریشه های فندق قادر به نفوذ تا عمق 6 – 10 فوت می باشند.
- نمونه ای از خاک بستر را جهت آنالیز PH و ترکیبات غذایی موجود انتخاب نمائید و آنرا به آزمایشگاه مربوطه بفرستید. درخت فندق نیازمند خاک های نیمه اسیدی تا خنثی است. خاک بستر را بر اساس نتایج آزمایش با افزودن سولفور کافی به PH مطلوب برسانید.
- چاله هایی با عمق و پهنای 6 اینچ حفر نمائید بطوریکه عریض تر از حجم ریشه نهال های فندق باشند.
- حدود 1 اینچ از کمپوست مواد آلی نظیر : خاک اره ، خُرده های علف یا ضایعات سبزیجات را در کف چاله های مذکور بریزید.
- حدود 1 اینچ از خاک سطحی را بر روی کمپوست اضافه نمائید و آنها را با همدیگر مخلوط سازید تا رشد ریشه های جدید با سهولت انجام پذیرد سپس با آب کافی مرطوب کنید.
- مراحل 3 و 4 را دو مرتبه تکرار نمائید.
- نهال های تولیدی و ابتیاع شده را به محل باغ انتقال دهید و برای کاشت آماده سازید. ریشۀ نهال ها را در چاله های متعلقه قرار دهید، فضای باقیمانده را با خاک پُر کنید و بلافاصله آبیاری نمائید.
- هر هفته 2 – 1 مرتبه به آبیاری نهال های غرس شده در تکمیل بارندگی ها بپردازید و این عمل را در سراسر بهار، تابستان و اوایل پائیز تداوم بخشید. مراقبت نمائید که رطوبت کافی به عمق ریشه ها تا شعاع 2 فوت از طوقه نهال ها برسد.
- نهال ها را دو مرتبه در ضمن سال های اول و دوم کود بدهید ولیکن در سال های بعد به یکبار کوددهی اکتفاء نمائید.
- بخش های مختلف نهال ها را مرتباً بازرسی نمائید تا با مشاهده آفات خطرناکی نظیر کنه ها بتوانید به سمپاشی بموقع با آفتکش های مناسب اقدام کنید.
- محصول فندق را در اواخر تابستان لغایت اوایل پائیز برداشت می کنند بطوریکه پوسته سبز میوه ها به رنگ قهوه ای فندقی متمایل گردیده باشد. ترجیحاً میوه های فندق را قبل از ریزش از درختان بچینید.
مدیریت باغ
نهال های فندق نظیر سایر نهال های پیوندی میوه ها معمولاً حدود 4 – 3 سال پس از غرس به مرحله میوه دهی می رسند ولیکن تا مرحله باردهی اقتصادی ممکن است به 3 – 2 سال دیگر نیز نیازمند باشند. درخت فندق دارای شکوفه های نر و ماده مجزا بر روی یک درخت (پایه) است که در ضمن فصل رشد پیشین شکل گرفته اند و سراسر زمستان را بحالت دورمانسی باقی می ماند.
شکوفه های آن در اواخر زمستان تا اوایل بهار شکوفا می شوند. درحالیکه برگ های آنها اندکی بعد مثلاً در ایالت ایندیانای جنوبی در اواسط مارس آشکار می گردند. اغلب حشرات گرده افشان در دوره شکوفه دهی درختان فندق فعال نیستند لذا گرده افشانی آنها توسط باد انجام می پذیرد.
شکوفه های خوشه مانند اندام نر را که مولد گرده هستند، اصطلاحاً catkin می نامند و شکوفه های ماده که مولد میوه می باشند، بسیار کوچکند و بخوبی تشخیص داده نمی شوند. آنها شبیه جوانه های برگی بنظر می آیند و درحالیکه نسبتاً گرد می باشند و رشته های کوچک قرمز رنگی از آنها خارج می شود، بر روی شاخه ها ظاهر می گردند.
هر واریته درخت فندق برای تلقیح گلهایش نیازمند حضور واریته دیگری بعنوان “دهندۀ گرده” در مجاورت می باشد، زیرا ارقام آن برای لقاح گل ها عموماً خودناسازگار هستند. بنابراین برای انجام لقاح موفقیت آمیز باید تفاوت ژنتیکی کافی بین گل های تولیدکننده گرده (نر) و مولد اصلی میوه (ماده) وجود داشته باشد تا به محصول منتج گردد.
انتخاب ارقام مولد گرده در پرورش درخت فندق حائز اهمیت است. در طراحی باغات فندق توصیه می گردد که نسبت 20% را برای ارقام گرده دهنده و ارقام اصلی رعایت نمایند. درختان گرده دهنده اغلب تا فواصل 20 – 15 متر می توانند موجب تلقیح درختان مجاور شوند. اجرای آبیاری صحیح باغات فندق برای استقراریابی سریعتر نهال ها الزامی است.
آبیاری کافی بویژه در مرحله پُرشدن دانه ها بسیار اهمیت دارد. میوه ها به شکل خوشه ای ظاهر می گردند و اصطلاحاً “خوشه خاردار” یا “خارگوی” خوانده می شوند که می تواند حاوی 12 – 1 دانه باشند و با ظهور برگ ها شروع به رشد می کنند. دانه ها در اواسط پائیز می رسند و در این زمان باید خوشه های فندق را بصورت کامل چید تا بعداً دانه های آجیلی را از آنها خارج نمود.
بیماری ها و آفات گیاهی اندکی در استرالیا به درخت فندق حمله می کنند لذا قوانین قرنطینه ای خاصی برای آن وضع و اجرا می کنند. همچنین عارضه “بادزدگی فیلبرت شرقی” از مهمترین بیماری های فندق رایج در آمریکا می باشد که تاکنون در استرالیا مشاهده نگردیده است.
برداشت محصول
میوه های این درخت در طی ماههای تابستان بالغ می گردند بطوریکه ضمن آن از رنگ سبز به رنگ فندقی می گرایند. برداشت فندق در اواخر تابستان تا اوایل پائیز و زمانی انجام می پذیرد که برگ ها و خوشه های خاردار میوه شروع به قهوه ای شدن نمایند.
میوه ها را هر ساله با کمک دست و یا ماشین آلات لرزاننده پس از رسیدن برداشت می کنند زیرا متعاقباً با ریزش میوه ها و برگ هایش مواجه می شوند. بدین دلیل بسیاری از باغداران بجای استفاده از دستگاه های لرزاننده ترجیح می دهند که میوه های فندق بصورت طبیعی بر سطح زمین بریزند سپس براحتی جمع آوری گردند.
برای برداشت و جمع آوری میوه های فندق از دستگاه های زیر بهره می جویند :
- جارو کننده که میوه ها را در مرکز ردیف های درخت فندق جمع آوری می نماید.
- برداشت کننده که میوه ها را از مواد زائد جدا می سازد.
- گاری حمل محصول که میوه ها از برداشت کننده به داخل آن ریخته می شوند.
- جمع کننده چنگکی که میوه ها را از گاری حمل به داخل خشک کن می ریزد.
- خشک کن میوه ها که محصول را تا حد مطلوب خشک می کند.
در شیوه جمع آوری میوه ها پس از ریزش طبیعی آنها ممکن است محصول را در طی سه مرحله انجام دهند که بستگی به مقدار محصول درختان و شدت ریزش میوه ها در اثر وقایع اقلیمی دارد. ماشین های برداشت در صورت وقوع بارندگی و یا وجود مواد زائد زیاد بر سطح زمین دچار مشکل خواهند شد.
متصدیان دستگاه های برداشت در حین کار در باغاتی که از سطح خاک خشک برخوردارند و در آنجا تولید غبار صورت می پذیرد، باید از ماسک بهره گیرند. پوسته خارجی میوه های فندق را از دانه ها جدا می سازند درحالیکه پوسته مزبور در بسیاری از مواقع در زمان بلوغ میوه ها بصورت طبیعی جدا می گردد.
هر درخت جوان بطور متوسط 5 کوآرت (کوآرت معادل 1/14 لیتر) محصول در سال تولید می کند. میوه های فندق را پس از آنکه با دست یا ماشین آلات برداشت کردند با طی مراحل زیر به بازار مصرف منتقل می کنند : شستن ، خشک کردن ، درجه بندی بر اساس اندازه ، بسته بندی.