گیاه رازک دارای سوابق کاربرد دارویی بیش از هزار سال است که از قدی الایام در باغچه های منازل اروپا کشت می گردیده است. دانشمندان از قرن ها پیش بر فواید دارویی و تسکین بخشی دردها اعتقاد داشتند تا اینکه در سال 1983میلادی ماده ای شیمیایی و مسکن بنام ” 2methyl-3butene ” از برگ های آن استخراج گردید. بیشترین کاربردش در تهیه نوشابه هایی چون “ماء الشعیر” می باشد. پزشکان چینی، یونانی و رومی از آن بعنوان یک هاضم عالی استفاده می کردند.
در انگلستان از ازمنه قدیم بعنوان هاضم و اشتها آور استفاده می گردید تا اینکه در سال های 1500 میلادی به خاصیت نگهدارندگی آن پی بردند و آنرا در نوشیدنی سنتی انگلستان بنام ” ale ” افزودند و آنرا به ماءالشعیر تلخ تبدیل نمودند. گیاه رازک بیشتر در نواحی شمال ایران از جمله : استان گلستان (گرگان، بندر گزَ، زرین گل)، استان مازندران (چالوس و تنکابن)، استان گیلان (رشت، لاهیجان، آستانه اشرفیه و آستارا) و استان آذربایجان (تبریز) به آسانی می توان پرورش داد و بطور معمول بصورت خود رو هم یافت می شود.
گیاهشناسی
- گیاهی علفی، چند ساله، با ریشه های عمیق، منشعب و بالارونده می باشد.
- این گیاه 2 پایه (دارای بوته های نر و ماده مجزا) و سطحش پوشیده از تارهای خشن است.
- از راسته “گل سرخ” و تیره شاهدانگان (Cannabinaceae) و جنس رازک ها محسوب می شود.
- یک گیاه پیچنده خزاندار و مقاوم به سرما محسوب می شود.
- دارای ریشه هایی گوشتی، ضخیم و عمیق می باشد.
- ریزوم های آن دارای طولی 40 – 20 سانتیمتری و قطری 5 – 3 سانتیمتری می باشند. از ریزوم ها انشعابات متعددی خارج می گردند که به “ریشه های تابستانه” معروفند و کم و بیش سطحی هستند. از ریزوم ها ساقه های زیرزمینی بنام “ریشه رُست” خارج می شوند که بر روی آنها در فواصل هر 10 – 8 بند (گره) ساقه ای جدید بطور قائم رشد می یابد.
- ساقه هایش بلندند و درحالیکه به دور هم و به دور قیم در جهت عقزبه های ساعت می پیچند، به سمت بالا صعود می نمایند. ضخامت ساقه ها 3 – 1/5 سانتیمتر که قسمت تحتانی آنها بعد از سال دوم به حالت خشبی در می آیند. رنگ ساقه ها در ارقام مختلف از سبز روشن، سبز تیره تا قرمز متمایل به سبز متفاوت است.
- رشد آن نسبتاً سریع است بطوریکه می تواند حدود 50 – 20 سانتیمتر در هفته رشد یابد و تا ارتفاع 10 متری برسد.
- برگ هایش بصورت متقابل، دندانه دار و پنجه ای یعنی مرکب از 5 – 3 لوپ نامساوی است. برگ ها به رنگ سبز تیره دیده می شوند که به علت وجود زواید کرک مانند دارای سطحی ناصاف می باشند.
- گلهای آن در فاصله ماه های تیر تا مهر ظاهر می شوند. این گلها در ابتدا به رنگ سبز هستند لذا بسختی تشخیص داده می شوند.
- گلهای نر رازک در انتهای انشعابات بصورت مجتمع و گل آذین خوشه از بغل برگ ها ظاهر می گردند. هر گل نر درون یک پوشش مرکب از 5 گلبرگ آزاد قرار دارند که در داخل آنها 5 عدد پرچم منطبق بر کاسبرگ ها جای دارند و بر روی شاخه های فرعی رشد می یابند.
- گل های ماده بفرم مخروط مانند به قطر 2 – 1 سانتیمتر، بیضی شکل و مجتمع به رنگ سفید مایل به حنایی دیده می شوند. فقط گل های ماده آن مصارف دارویی و صنعتی دارند.
- میوه آن از نوع “فندقه” است و دارای تارهای ترشحی فراوانی در سطح و قاعده میوه ها به رنگ زرد لیمویی می باشد.
- کُرک های سطح آن دارای ماده ای بنام ” Lupulone ” است که در صنایع دارویی و غذایی کاربرد دارد.
- بوته های آن بطور متوسط 18 – 16 سال عمر می کنند ولیکن در شرایط مناسب تا 30 سال نیز قادر به بقاء خواهد بود اما بهترین عملکرد گل های ماده را در سال های 16 – 10 عرضه می دارد.
ارقام گیاه رازک
این گیاه دارای ارقام مختلف چون : “رازک سرخ” ، “رازک سبز” ، “رازک دورگه” می باشد و بر حسب دورۀ رویش و زمان جمع آوری گل های ماده به سه گروه بشرح زیر تقسیم می نمایند :
- زودرس
- متوسط رس
- دیررس
نیازهای اکولوژیکی و پراکنش جغرافیایی
- از لحاظ شرایط اکولوژیکی به آب و هوای نسبتاً خنک و دمای متوسط حدود 18 – 15 درجه سانتیگراد نیازمند است. رازک به درجه حرارت زیادی نیاز ندارد چنانکه اندام های هوایی رازک به دما حساس هستند ولیکن اندام های زیرزمینی چنین حساسیتی ندارند.
- نیاز حرارتی (ضریب حرارتی) گیاه در طول فصل رشد به 2000 – 1700 درجه سانتیگراد می رسد.
- از آغاز رویش تا تشکیل گل ها به 1700 – 1600 ساعت روشنایی نیازمند است.
- در مناطقی می روید که دارای حداقل 600 – 550 میلیمتر بارندگی باشند و توصیه می گردد که در مناطق بادخیز و همچنین اراضی دارای سطح آب زیر زمینی بالا از کاشتن آن خودداری شود. گیاه رازک می تواند نیازهای آبی خود را از اعماق زمین جذب نماید.
- رازک به خاک های دارای بافت لومی و غنی از ترکیبات کلسیمی با PH حدود خنثی (7-6/5) نیازمند است.
- خاک مناسب برای کاشت رازک باید دارای زهکش عالی باشد.
- این گیاه را بهتر است در بخش های آفتابگیر مزارع و باغچه ها کشت نمود ولیکن امکان کاشت آنها در قسمت های سایه-روشن نیز وجود دارد.
- رازک بیشترین گل ها و مواد مؤثره را در شرایطی بروز می دهد که از نظر اقلیمی در دوره گلدهی با شب های سرد و مرطوب مواجه باشد.
- گیاه رازک بحالت خودرو در جنگل ها و اماکن سایه دار می روید ولیکن بواسطه از بین رفتن رویشگاه ها های طبیعی از دامنۀ گسترش آن در شمال ایران به شدت کاسته شده است بنحوی که در مواردی بسختی می توان آنرا در مناطق حاشیه جنگل ها یافت و آن را در بسیاری از نقاط جهان از جمله : اروپای غربی، هند، چین، استرالیا و آمریکا کشت می کنند.
کاشت ، داشت و برداشت
گیاه رازک از نظر بیولوژیکی گیاهی بالارونده است و در صورت عدم استفاده از داربست دچار کاهش شدید محصول می گردد. در تهیه داربست ها ابتدا تیرک های اصلی را از جنس چوب و یا سیمان با فاصله 12 متر نصب می کنند سپس در فواصل 3 متری با نصب دو ردیف سیم فولادی به ضخامت 6 میلیمتر جهت کاشت گیاه اقدام می نمایند. روش های تکثیر گیاه شامل :
- بذر
- قلمه ساقه
- قلمه ریشه (در مقیاس وسیع و تجاری)
اصول کاشت :
- کاشت قلمه ها در فصل پائیز یا بهار صورت می پذیرد. برای کاشت رازک اقدام به حفر گودال هایی به عمق 40 – 30 سانتیمتر می نمایند سپس قلمه ها را طوری در گودال ها قرار می دهند که ریشۀ آنها در عمق 15 سانتیمتری عمق زمین واقع شوند.
- گیاه رازک در آغاز رویش نیازی به ازت و پتاس فراوان ندارد ولی در مرحله گلدهی به فسفر زیادی نیازمند است.
- وجین علف های هرز، حذف گیاهان بیمار، حذف شاخه های عقیم، مبارزه با آفات و بیماری ها از دیگر اعمال مهم مرحله داشت می باشند.
- برداشت گل های ماده رسیده در زمانی که برنگ زرد متمایل به سبز هستند، صورت می پذیرد.
- رنگ زرد گلها ناشی از حضور “لوپولون” در مجاری ترشحی است. این رنگ 8 – 5 روز دوام دارد و در این مدت باید نسبت به برداشت گلها اقدام نمود.
- زمان تقریبی برداشت معمولاً در اواسط مرداد تا اواخر شهریور است و برداشت این گیاه با دستگاه های مخصوص انجام می گیرد.
- پس از برداشت گلهای آن و در پایان زمستان یعنی پایان دوره سرما اقدام به “کف برُ” کردن بوته ها می کنند و بدینگونه تمامی اندام های هوایی را حذف می کنند.
- رازک دارای آفات و بیماری های مهم و متداولی نیست.
- چون بحالت پیچنده و پُر رشد است می توان برای پوشاندن ارگ ها، آلاچیق ها و “پرگولا” بهره گرفت لذا برای این منظور بهتر است از ارقام زینتی نظیر ” E.aureus ” که برگ هایی به رنگ زرد طلایی و بسیار جذاب دارد، بهره جُست.
ترکیبات مهم گیاه رازک
- در ناحیۀ تحتانی فلس های گل های ماده حفرات حاوی مواد مؤثره وجود دارند. مواد مؤثره موجود در گل های ماده شامل ترکیبات رزینی و اسانس هستند که در این میان ترکیبات رزینی دارای اهمیت فوق العاده ای هستند.
- مهمترین ترکیبات گیاه رازک را ترکیبات رزینی از جمله “هومولون” تشکیل می دهند.
- ترکیبات رزینی موجود در گل های مادۀ گیاه به دو دستۀ “آلفا اسیدهای تلخ” و “بتا اسیدهای تلخ” تقسیم بندی می شوند.
- مقدار مواد مؤثره در اوایل تشکیل گل ها نسبتاً کم هستند ولیکن با نمو گل ها بر مقدارشان اضافه می گردد.
مهمترین ترکیبات گل های ماده “رازک” عبارتند از :
1 – مواد تلخ از جمله “اسیل فلوروگلوسیدهای” موجود در رزین
2 – اسانس بمیزان 1 – 0/3 درصد که حاوی : “میرسین” ، “لینالول” ، “فارنزن” و “کاریوفیلن” است.
3 – “تانن” بمیزان 5 – 3 درصد بصورت “اسید هوموتانیک”
4 – “فلاونوئید”
5 – مقدار کمی “فنل کربوکسیلیک اسید” از جمله “اسید فرولیک” و “اسید کلروژنیک”
6 – اسیدهای تلخ “رازک” شامل : “لوپولون” و “هومولون” دارای خواص ضد میکربی هستند. “لوپولون” (beta-lupulic acid) و (beta-bitter acid) با فرمول ” C26H38O4 ” نوعی آنتی بیوتیک طبیعی می باشد.
7 – “هومولون” (Humulone) بمیزان 20 – 15 درصد و “لوپولون” (Lupulone) بمیزان 1 – 0/3 درصد از انواع “بیترهای اسیدی” ، “هومولون” به فرمول” C21H30O5 ”
8 – “متیل بوتنول” (Mythyl butenol) که ماده مؤثره اصلی گیاه بوده و در طی ذخیره سازی بحالت خشک در عرض دو سال میزانش در اندام های گیاهی به دو برابر می رسد.
9 – “تری متیل آمین”
10 – مواد پکتیکی
11 – املاح پتاسیم
12 – اسانس بمیزان 2/5 – 1 درصد
13 – رزین بمیزان 55 درصد
14 – یک ماده تلخ نامشخص بمیزان 10 درصد
15 – موم بمیزان جزئی
16 – “کوتین”
15 – “آسپاراژین”
16 – “گزانتوهومول”
17 – “اسید لاکتاریک”
18 – “اسید سروتیک”
19 – “بتامیرسن”
موارد استفاده
- بخش مورد استفاده در گیاه همان مخروط های ماده (گل های ماده) موسوم به ” strobiles ” هستند که دارای دارای بوی مطبوع ولیکن طعم تلخ می باشند. میوه های سبز متمایل به زرد، گل آذین هایی که قبل از رسیدن کامل جمع آوری می شوند و همچنین تارها و غده های جدا شده از سطح برگ ها استفاده می گردند.
- کاربرد عمدۀ رازک در تولید “ماءالشعیر” به دلیل طعم تلخ آن می باشد زیرا عصارۀ رازک بعنوان طعم دهنده در غذا و صنعت نوشابه سازی مصرف می شود.
- در قدیم نیز از خاصیت مُدر بودن رازک استفاده می گردید. از دیگر مصارف سنتی رازک را درمان انقباضات روده ای، بیماری سل، التهاب مثانه و مواردی از سرطان را می توان نام برد.
- حمام کردن در وان زوائد حاصل از تخمیر رازک خواصی جوان کننده دارد و برای رفع مشکلات قاعدگی مؤثر می باشد.
- برخی اوقات در افرادی که گل های رازک را می چیدند، اثرات آرام بخش مشاهده می شد لذا از گلهای رازک بعنوان مسکن بهره می گرفتند.
- همچنین بمنظور رفع مشکلات عصبی اقدام به گذاشتن گل های رازک درون بالش می نمودند.
- رازک دارای اثر آرام بخش می باشد بخصوص هنگامی که همراه با آرام بخش های دیگر گیاهی نظیر “والرین” مصرف می گردد.
- از رازک در بدخوابی عصبی و استرس ها استفاده می شود.
- امروزه از انواع رازک به دلیل خاصیت نرم کنندگی در فرآورده های آرایشی-درمانی پوستی بهره می برند.
- رازک بصورت “دَم کرده” با مزۀ تلخ بعنوان مقوی معده ، محرک اشتها و افزایندۀ ترشحات معده کاربرد دارد.
- در طب سنتی از “دَم کرده” این گیاه جهت درمان زخم معده و بعنوان ضد ورم مثانه بهره می گرفتند.
- برای رفع بی خواب بهتر است از گل های مادۀ تازه خشک شده و حتی از گل های فریز شده بهره گرفت که در این صورت بر روی 2 قاشق چایخوری از گل ها باید یک لیوان آب جوش بیفزائید و پس از 10 – 5 دقیقه آنرا صاف نموده و میل کنید.
- خواص میکروب کشی رازک مشابه آنتی بیوتیک های ملایم و برعلیه باکتری های “گرم مثبت” می باشد.
- از عصاره حاصل از گل های مادۀ “رازک” در صنایع نوشابه سازی بصورت بسیار گسترده ای استفاده می گردد زیرا عصاره رازک ویژگی های خاصی به ماءالشعیرها می دهد بطوریکه با رسوب بسیاری از املاح نظیر پروتئین ها سبب شفافیت نوشابه های طبیعی می شوند و به آنها طعم ویژه ای می بخشند.
- رازک را می توان بعنوان یک آنتی بیوتیک طبیعی و فوری بر روی بریدگی هایی که در حین فعالیت های کشاورزی حادث می شوند، بهره گرفت.
- دانشمندان فرانسوی عقیده دارند که مصرف رازک بعنوان یک ماده ضد اسپاسم می تواند باعث نرم شدن آستر مجاری دستگاه هاضمه و آرامش آن گردد.
- دانشمندان آلمانی ادعا می کنند که رازک دارای مواد شیمیایی مشابه هورمون زنانه “استروژن” است که خاصیت تنظیم کنندگی عادات ماهیانه بانوان را برعهده دارد.
- جوشانده گل های رازک را برای رفع تورم و سختی رحم بکار می برند.
فرآورده های دارویی رازک
- حدود 70 فرآورده آرام بخش از رازک در آلمان تولید می گردند. در انگلستان نیز حدود 60 فرآورده تهیه می شوند که همگی بعنوان مصارف آرام بخشی دارند.
- عمده فرآورده های حاصل از رازک بصورت قرص عرضه می شوند.
- از عصارۀ خشک رازک بصورت چای و یا فرآورده های دیگر بعنوان خواب آور و مسکن استفاده می کنند.
- رازک یکی از برترین و جدیدترین گیاهانی است که محققین به خواص معجزه آسای آن در مصارف پوستی برای تهیه محصولات آرایشی و بهداشتی پی برده اند در حالیکه از این گیاه در گذشته فقط برای مصارف خوراکی از جمله تولید ماء الشعیر بهره می گرفتند.
- نتایج تحقیقاتی نشان می دهند که مواد حاصل از این گیاه می توانند باعث سفتی پوست بدن گردند و از اُفتادگی و چین و چروک پوست جلوگیری نماید. منظور از سفت نمودن پوست یعنی جلوگیری از افتادگی پوست می باشد و در عین حال به آن نرمی و لطافت طبیعی می بخشد.
- از مواد حاصل از رازک بعنوان “آنتی سپتیک” یا ضد باکتری بهره می گیرند لذا برای تولید صابون های ضد باکتری نظیر صابونی با نام ایرانی “آیدان” بکار می رود.
- “گرد لوپولون” ، “ضماد رازک” ، “عصاره مخروط آن” ، “حبه مسکن لوپولون” ، “پماد لوپولون” ، “دَم کرده و جوشانده رازک” و خود گیاه تازه از دیگر مصارف آن هستند.
مهمترین اثرات مصرف رازک
اثرات مفید :
ضد درد – ضد باکتری و ضدعفونی کننده – ضد اسپاسم – ضد تومور – معرّق – هاضم – ادرار آور – قاعده آور – استروژنیک – مُلیّن – خلط آور – قارچکش – خواب آور (درمان بی خوابی) – شیرافزا – مُسهِل – مقوی اعصاب – مقوی معده – آرام بخش – کاهش اضطراب – مقوی حرکات رحم – ضد کرم – اشتها آور – کاهش اختلالات عصبی معده – کاهش نفخ – رفع وسواس جنسی – کاهش درد و ضد کوفتگی عضلات – اثرات مفید بر کلیه – معرّق – تصفیه کننده خون – ضد کرم – تب بُر – درمان سل – درمان روماتیسم بویژه روماتیسم ریوی – اسهال خونی – درمان کم خونی دختران جوان – درمان نرمی استخوان – درمان آب آوردگی نسوج – اسکوربوت – نقرس – بصورت موضعی برای درمان جوش ها و خون مُردگی .
اثرات مضر :
مخدر – آلرژی زا – کاهش دهنده میل جنسی – محرک عصبی – بروز عادت ماهیانه زودرس
رازک و رفع وسواس و تحریکات جنسی
با افزایش شهرنشینی و مشکلات مبتلا به آن با عقب افتادن زمان ازدواج در جوانان مواجه می گردیم درحالیکه زمانی بروز ازدواج حتی قبل از ظهور علائم بلوغ رُخ می داد. امروزه تحریکات جنسی بویژه با تغییر فرهنگ ، آداب معاشرت در عرصه های کار و زندگی در جوانان بویژه افراد ذکور افزایش یافته است.
لذا مصرف این گیاه می تواند تا حدود زیادی بواسطه اثرات آرام بخشی از این معضل اجتماعی بکاهد و بدینگونه مانع بروز رفتارهای سوء اجتماعی در افراد جوان گردد. مصرف رازک می تواند از بروز اختلالات جنسی مثل وقوع رؤیای جنسی شبانه و انزال زودرس جلوگیری کند.
تهیه چای رازک
برای تهیه چای رازک باید یک لیوان آب جوش را بر روی نیم گرم گیاه له شده یا پودر آن بریزید و 15 دقیقه صبر کنید سپس آنرا صاف کرده و میل نمائید.
نگهداری رازک
این گیاه باید دور از نور و در هوای سرد نگهداری شود ولیکن حداکثر مدت نگهداری نباید بیشتر از یکسال باشد. خواص دارویی آن بطور چشمگیری به تازه و یا کهنه بودن آن بستگی دارد چون مواد موجود در رازک با گذشت زمان اکسید می گردند.
چنانکه مصرف تازۀ گل های ماده آن برای رفع بدخوابی بسیار مؤثر است در صورتی که خشک شدۀ گل های ماده آن برای پُر کردن بالش افرادی که دارای بی خوابی هستند، مناسب ترند. تعویض گل های خشک ماده این بالش ها باید هر 3 – 2 ماه یکبار صورت پذیرند..
مصارف غیر دارویی “رازک”
در صنعت از الیاف فیبری “رازک” در ساختن طناب و پارچه های خشن شبیه کرباس استفاده می کنند.