طرح توجیهی کاشت گیاه روناس

طرح توجیهی کاشت گیاه روناس
روناس (madder) از قدیمی ترین رنگ هایی است که توسط مردمان قدیم از جمله : مصریان، یونانی ها، رومی ها و عبرانی ها استفاده می شده است و در سراسر قاره کهن بویژه جزیره جاوه رشد می کند. همچنین از محصولات زراعی بسیار با ارزش مولد رنگ در جهان محسوب می گردد و طی قرون اخیر به عنوان گیاهی غیر بومی در اروپا (هلند، فرانسه، ایتالیا)، خاور میانه، آسیای مرکزی و شمال آفریقا نیز پرورش یافت.َ

این گیاه توانست صنعت رنگرزی گیاهی منسوجات را در اروپا تا قبل از تولید رنگ های صنعتی رونق بخشیده و متحول سازد. ریشه های آن سرشار از رنگدانه های “آنتراکوئینون” از جمله “آلیزارین” می باشند. تدریجا با تولید صنعتی (سنتزی) ماده رنگی “آلیزارین” از تقاضا برای روناس کاسته گردید اما همچنان طرفداران بسیار زیادی در رنگرزی های سنتی و خانگی دارد.

تاریخچه مصرف گیاه روناس

برخی نکات مسیر تاریخی مصارف روناس به شرح زیر هستند :

1. اولین نشانه های بکارگیری آن در رنگرزی مربوط به کشور هند است بطوریکه اخیراً قماش پنبه ای که با روناس رنگ آمیزی شده اند، در آثار باستانی منطقه “موهنجودارو” مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد کشف گردیده اند.
2. رومیان از اقوامی بوده اند که از آن در رنگ آمیزی الیاف و پارچه ها بهره می گرفتند.
3. اروپائیان قدیم از جمله وایکینگ ها برای رنگ آمیزی البسه از این گیاه سود می جستند.
4. کت های قرمز سنتی که در بریتانیای قدیم مرسوم بوده اند، با روناس رنگ آمیزی می شدند.
5. رنگ آمیزی با ریشه های روناس بر خلاف سایر مواد رنگ آمیزی مرسوم در سنه های پیشین نظیر :
   سماق، گال های بلوط، خون گوساله، ادرار گوسفندان و زاج بسیار ساده و سریع است.
6. استفاده از این گیاه در رنگ آمیزی از کشور هند آغاز شد و به مرور به ترکیه و یونان گسترش یافت سپس به فرانسه، آلمان و انگلیس نفوذ کرد بطوریکه پارچه های رنگ آمیزی شده با روناس طی سال های 1820 – 1784 بسیار محبوب و مُد روز اروپا شده بودند.

گیاهشناسی 

روناس زراعی گیاهی علفی و چندساله با نام علمی “Rubia tinctorum” از خانواده “روبیاسه” است. جنس آن دارای خویشاوندان نزدیک بسیار زیادی در سراسر جهان است. گیاهانی نظیر قهوه و “کاه تشک” با نام علمی “Galium verum” جزو خانواده “روبیاسه” هستند. اسامی عمومی گیاه روناس عبارتند از : Common madder ، dyer`s madder

بوته های آن تا ارتفاع 1/5 متر رشد می کند. برگ های همیشه سبز آن به طول 10-5 سانتیمتر و عرض 3 – 2 سانتیمتر می رسند. این برگ ها به شکل ستاره های 7 – 4 پَر و به حالت افقی در گرداگرد ساقه های گیاه استقرار می یابند. همچنین با کمک چنگک های زبر و ریزی که در حاشیه برگ ها و سطح ساقه هایش دارد، از تکیه گاههای زنده و غیر زنده صعود می کند.

این گونه دارای گل های کوچکی به طول 5 – 3 میلیمتر و با 5 گلبرگ زرد روشن است که به حالت متراکم در قالب خوشه هایی شکل می گیرند. گل هایش طی ژوئن تا آگوست ظاهر می شوند که متعاقبا به سته های قرمز تا سیاه رنگی به قطر 6 – 4 میلیمتر تبدیل می گردند و ریشه هایش به ضخامت 15 – 12 میلیمتر، چوبی و دارای اندرون قرمز رنگی هستند.

این ریشه ها تا یک متر طویل می گردند. ریشه های آن سرشار از رنگدانه های قرمز رنگی هستند که رنگ های سنتی موسوم به “روناس گل سرخی” و “قرمز بوقلمونی” را می سازند. روناس وحشی گیاهی بوته ای و چندساله نیمه خشبی با رشد مجدد بطئی است.

این نوع روناس حاوی ترکیبات “پورپورین” می باشد اما فاقد و یا به میزان جزئی از رنگدانه “آلیزارین” به عنوان ماده اصلی تولید رنگ قرمز روناس ها برخوردار است. پورپورین برای تهیه طیفی از رنگ های صورتی پُر رنگ تا بنفش بکار می رود.

مصارف گیاه روناس

الف) رنگرزی الیاف و البسه :

روناس را از دوران های بسیار قدیم برای رنگ آمیزی : چرم، پشم، الیاف پنبه و ابریشم بکار می برده اند. پژوهش های تاریخی حاکی از آن هستند که استفاده از ریشه هایش برای رنگ کردن قماش یا منسوجات و الیاف سابقه ای بیش از 5 هزار ساله دارد. برای تهیه رنگ باید ریشه های مزبور را در سال دوم به بعد برداشت کرد.

لایه خارجی ریشه آن به تولید طیفی از رنگ های قهوه ای می انجامد درحالیکه لایه زیرین منجر به تهیه انواع رنگ زرد و نارنجی می گردد. این رنگ ها توسط رنگرزان و با استفاده از “سولفات مضاعف آلومینیوم پتاسیم” موسوم به “زاج سفید” به البسه منتقل می گردند.

ریشه های سائیده شدۀ آن را می توان در اسید سولفوریک حل نمود تا رنگ خاصی موسوم به روناسی تولید گردد. زمانیکه ریشه های سائیده شدۀ روناس را در الکل حل نمایند، ماده ای بنام “کلرین” حاصل می آید، که “آلیزارین” آن حدود 50 – 40 برابر بیش از ریشه های طبیعی آن است.

از “آلیزارین” بجز رنگرزی برای تهیه جوهر (مرکب) قرمز سود می جویند. “پورپورین” حاصل از این گیاه را با خاک رس، زاج سفید و آمونیاک مخلوط می سازند، تا رنگ قرمز درخشان حاصل آید. فرآیند تولید رنگ از “پورپورین” حاصل از روناس را “گارانسیوکس” می گویند. آن را در زبان فرانسه “گارانس” می نامند.

در کشور فرانسه از بقایای ریشه های آن پس از فرآیند تخمیر برای تهیه نوشابه هایی با 5 % الکل موسوم به “اسپیریت” بهره می برند. مراحل آماده سازی حمام رنگ به شرح زیر است :

1. ریختن 8 لیتر آب درون دیگ رنگرزی.
2. حل کردن یک قاشق چایخوری سود (جوش شیرین) در یک فنجان آب داغ.
3. اضافه کردن محلول سود در دیگ رنگرزی و بهم زدن تا حل شدن کامل.
4. افزودن 100 گرم ریشه روناس به داخل کیسه پارچه ای و غوطه ور ساختن آن درون آب موجود در دیگ رنگرزی و سپس رهاسازی محلول تا روز بعد.
5. صبح روز بعد باید به آهستگی به گرمادهی محتویات دیگ رنگرزی پرداخت تا دما به 60 درجه سانتیگراد برسد.
6. دمای محلول را برای یکساعت در محدودۀ 70 – 60 درجه سانتیگراد حفظ می کنند.
7. خاموش کردن شعله و رهاسازی محلول تا روز بعد.

مراحل رنگرزی با روناس بدین طریق است :

1. کلاف های نخ، پارچه ها یا البسه را همراه با زاج سفید برای مدت یک شب در آب می خیسانند سپس کلاف ها را می چلانند تا آب مازاد خارج شود.
2. کیسه پارچه ای حاوی ریشه های گیاه  را از دیگ رنگرزی خارج می سازند و آن را می چلانند تا تمامی محلول رنگی از کیسه خارج شود.
3. کلاف های نخ را درون دیگ رنگرزی می ریزند و دمای محلول را تا 70 – 60 درجه سانتیگراد می رسانند و آن را برای یک ساعت حفظ می کنند.
4. حرارت را خاموش کرده و اجازه می دهند تا محتویات دیگ رنگرزی خنک گردد.
5. کلاف های نخ را از دیگ رنگرزی خارج نموده و پس از چلاندن با آب خنک می شویند.

ب) کاربردهای دارویی گیاه روناس :

ترکیبات “آنتراکوئینون” مهمترین مواد شیمیابی موجود در ریشه های آن هستند. از این ترکیبات در داروسازی برای تهیه داروهای “ادرار آور” استفاده می گردد که جهت درمان سنگ های مثانه و کلیه تجویز می شوند. از روناس در طب سنتی برای درمان عوارض و بیماریهای زیر بهره می برند :

1. یرقان
2. طحال
3. مالیخولیا
4. فلج
5. سیاتیک
6. خون مُردگی
7. بی رنگ کردن لکه های پوستی

در یک آزمایش به بررسی خواص ضد میکربی و ضد قارچی ریشه های گیاه روناس پرداخته شد. در ضمن این آزمایش به عصاره گیری مواد رنگی ریشه هایش به روش “اولتراسونیک” پرداخته شد سپس با استفاده از ترکیباتی نظیر : سولفات فرو، سولفات آلومینیوم، سولفات مس و سرکه به رنگرزی الیاف اقدام گردید.

در این بررسی به مقایسه مواد رنگی طبیعی روناس با رنگ سنتزی پرداخته شد. برای این منظور چوب های : ممرز، کاج، بلوط و گردو را با مواد رنگی روناس آغشته ساخته و به مدت 16 هفته در معرض عوامل موجد پوسیدگی های قارچی زیر قرار دادند :

1. پوسیدگی قهوه ای با عاملیت قارچ “Postia placenta”
2. پوسیدگی سفید با عاملیت قارچ “Trametes versiocolor”

متعاقبا فعالیت ضد میکربی عصاره روناس به روش محلول آگار و با استفاده از شیوه “disk diffusion” اندازه گیری شد و نتایج حاصله نشانداد که : محلول رنگرزی آن دارای بیشترین مقاومت در برابر فساد قارچی در قیاس با رنگ سنتزی و تیمار شاهد (بدون رنگ آمیزی) بوده است.

مصارف خوراکی ریشه های آن توسط زنان باردار ممکن است باعث بروز عوارض زیر گردد :

1. نقص های مادرزادی
2. سقط جنین

پ ) کاربرد علوفه ای :

بخش های سبز گیاه حاوی مقادیر بسیار جزئی از مواد رنگی هستند. در صورت بکارگیری بخش های سبز آن به عنوان علوفه دام ها می تواند پس از مدتی موجب قرمز شدن بافت استخوانی آنها گردد.

ت ) کاربردهای غذایی :

مهمترین کاربردهای غذایی گیاه روناس در ایران عبارتند از :

1. تهیه ماهی شور : برای این منظور باید چند ماهی نسبتا درشت را تهیه نمایید. ماهی سفید دریای خزر بهترین نوع برای این کار می باشد.
2. تهیه اَشپل یا خاویار شور : برای شور کردن اَشپل یا خاویار ماهی باید چند عدد از آنها را تهیه کنید. اَشپل ماهی سفید دریای خزر برای این منظور بهترین گزینه است ولیکن از اَشپل ماهی کپور نیز می توان استفاده کرد.