کشاورزی ارگانیک یک سیستم تولید است که از مصرف کودهای معدنی مصنوعی، مواد شیمیایی سنتز شده (کود، سموم، داروهای دامپزشکی، هورمونها)، دستکاری های ژنتیکی، تنظیم کننده های رشد و افزودنی ها، گازها، تابش اشعه ها و غیره اجتناب می ورزد و از روش هایی مانند: تناوب زراعی، کود زیستی (بقایای گیاهی، کودهای دامی، پسمانده های آلی)، کنترل بیولوژیک، کمپوستها، حشرات سودمند، میکرو ارگانیزم های مفید و غیره برای حفظ تعادل استفاده می کند.
گسترش این شیوه به ویژه پس از تشدید حساسیت ها نسبت به موضوعات زیست محیطی کشاورزی، رشد فزاینده ای یافت. امروزه کشاورزی ارگانیک به سرعت در حال رشد و گسترش می باشد و بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای اروپایی، توسعه آن را (تا حدود 20 درصد محصولات باغی) در برنامه های اجرایی خود قرار داده اند و در آینده ای نه چندان دور مهمترین و اصلی ترین مشخصه حضور در بازارهای جهانی به ویژه برای محصولات باغی، عرضه محصولات عاری از ترکیبات شیمیایی و ارگانیک خواهد بود.
در این زمینه ایران از پتانسیل بالایی برخوردار است و باید از این پتانسیل به عنوان یک امتیاز در تولید محصولات ارگانیک استفاده شود. در کشور ما با توجه به شرایط خشک محیطی و فراوانی نیروی کار، تولید محصولات ارگانیک اقتصادی تر و آسانتر از بسیاری از مناطق جهان به نظر می رسد اما با موانع و مشکلات بسیاری مواجه است.
اصول کشاورزی ارگانیک
اصول تولید ارگانیک برای کلیه فعالیت های ارگانیک در جهان و در تمام جهات سودمند است و توسعه، پیشرفت و هدایت کلیه برنامه ها و استانداردها و همچنین هماهنگی را در عرصه جهان باعث می شود. این اصول عبارتند از :
الف) اصل سلامت
کشاورزی ارگانیک سلامت خاکها، گیاهان، حیوانات، انسان ها و کره زمین را که هیچ یک از دیگری مجزا و مستقل نیست، باید حفظ کرده و افزایش دهد. این اصل خاطر نشان می سازد که سلامت افراد و جوامع انسانی از سلامت اکوسیستم مجزا نبوده و خاكهای سالم، محصولات سالم و حیوانات و انسان های سالم را به وجود می آورند.
نقش تولید ارگانیک چه در کشاورزی و چه در فرآوری و چه در توزیع یا مصرف، پایداری و افزایش سلامت اکوسیستم ها و ارگانیسم ها از کوچکترین مخلوقات در خاک تا انسان می باشد و در نظر دارد با تولید با کیفیت بالا و غذای مغذی به کاهش مراقبت های رفاهی و سلامتی کمک نماید. از سوی دیگر باید از کاربرد تقویت کننده ها (کودها)، آفت کشها، داروهای حیوانی و افزودنی های غذایی که ممکن است تاثیرات زیان باری به سلامت داشته باشد پرهیز شود.
ب) اصل اکولوژی
کشاورزی ارگانیک باید براساس سیستم ها و سیکل های اکولوژیکی، کار با آنها و کمک به پایداری آنها بنیان گذاشته شود. ریشه های این اصل، درون سیستم های زنده و پویای اکولوژیکی قرار دارد و نشان دهنده این است که تولید بر اساس چرخه ها و پروسه های اکولوژیکی می باشد. مواد غذایی و رفاه، داخل اکولوژی و محیط خاص آن تولید و فراهم می گردد. برای مثال در تولید محصولات زراعی و باغی در خاک زنده، حیوانات در اکوسیستم کشاورزی، ماهی ها و ارگانیسم های آبزی در محیط آبی مدنظر است.
ج) اصل انصاف و عدالت
د) اصل مراقبت
ویژگی های میوه های ارگانیک
1- رنگ میوه ها طبیعی بوده و نه خیلی پررنگ یا کم رنگتر از حد معمول هستند.
2- بافت آنها مناسب و خیلی نرم یا سفت نیست.
3- اندازه میوه ها هم متعادل بوده و طعم و بوی طبیعی و مناسبی دارند که البته بارزترین ملاک تشخیص میوه های ارگانیک از غیرارگانیک هم همین طعم و بوی طبیعی شان است،
4- پوست میوه های ارگانیک کاملا متناسب با میوه بوده و زیاد ضخیم نیست.
5- از همه مهمتر آن که در این نوع محصولات کاهش آلودگی خاک به کودها و سموم موجب باقی ماندن عناصر مفیدی مانند کلسیم، آهن، فسفر، منیزیم و ویتامین C در آن ها می شود.
معیارهای کشاورزی ارگانیک
- خاک ایمن : در کشاورزی ارگانیک حداقل از 3 سال قبل از برداشت محصول، زمین زراعی نبایستی با آب فاضلاب آبیاری شده باشد. خاک نیز باید عاری از املاح سرب و کلراید پتاسیم باشد.
- عدم اصلاح سازی : هیچگونه مواد افزودنی (مثل شیرین کننده ها و رنگ دهنده های مصنوعی)، پرتو دهی با پرتوهای یونیزه کننده و اصلاح ژنتیک نبایستی در روند تولید بکار رفته باشد.
- ذخیره سازی و انبار مجزا : محصولات ارگانیک باید از محصولات غیرارگانیک تفکیک شده و بطور جداگانه نگهداری شوند.
- عدم استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی : عدم استفاده از ترکیبات شیمیایی مصنوعی نظیر کودهای شیمیایی، آفت کش ها، حشره کش ها و علف کش ها (از 3 سال قبل از برداشت محصول).
مضرات کشاورزی به روش سنتی
1- در تولید سنتی از کودهای مصنوعی و در تولید ارگانیک از کودهای طبیعی مانند کمپوست استفاده می گردد. همچنین در کشاورزی سنتی از آفت کش های مصنوعی و در کشاورزی ارگانیک از حشرات و پرندگان نافع، محدود کردن جفتگیری آفات، کندن علف های هرز و در صورت نیاز از حشره کش های مجاز نظیر اسید بوریک برای کنترل و ریشه کن کردن آفات استفاده می شود.
2- در کشاورزی سنتی و متعارف از بیش از 300 ترکیب شیمیایی خطرناک و مصنوعی نظیر آفت کش ها، علف کش ها و کودهای شیمایی به منظور کنترل آفات و حشرات و حاصلخیز سازی خاک استفاده می گردد که بقایای این مواد پس از ورود به بدن می تواند موجب مشکلات عدیده ای گردد.
از جمله: بروز نقص های مادرزادی، تولد نوزاد با وزن کم، سقط جنین، بلوغ زودرس و یا دیر رس، کاهش تعداد اسپرم مردان، تغییر در سرعت متابولیسم، اختلال در سیستم غدد داخلی، ضعف عضلانی، کاهش حافظه، آسیب به سیستم عصبی و مغز، کاهش کارایی سیستم ایمنی بدن و سرطانزایی. یافته ها حاکی از آنست که 60 درصد سموم دفع آفات، 90 درصد قارچ کش ها و 30 درصد حشره کش ها سرطانزا می باشند.
3- استفاده از کودهای شیمایی و آفت کش ها سبب آلودگی آب، خاک و هوا می گردند.
4- استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی و آفت کش ها موجب می شود تا آفت ها نسبت به سموم مقاوم گردیده و آفت های جدیدی نیز ظاهر گردند.
5- پرتو دهی محصولات یعنی آنکه محصولات را در معرض میزان کنترل شده پرتوهای یونیزه کننده قرار می دهند تا اینکه باکتریهایی نظیر E. coli و سالمونلا نابود گردیده و در واقع محصولات را به این طریق ضدعفونی می کنند. کنترل حشرات و انگل ها، افزایش ماندگاری و جلوگیری از جوانه زدن از دیگر علل پرتودهی محصولات غذایی می باشد. اما این پرتودهی موجب :
- از دست رفتن میزان اندکی از مواد مغذی محصولات می شود.
- هنگامی که مواد غذایی پرتودهی می شوند مواد شیمیایی سرطان زایی بنام Cyclobutanones تشکیل می گردد.
6- مهندسی ژنتیک و یا اصلاح ژنتیک محصولات به جداسازی، دستکاری و انتقال ژنها اطلاق می گردد. در این روش ژنهای با خاصیت مطلوب از یک گونه جدا گردیده و به گونه هدف انتقال داده می شود. بهبود کیفیت، افزایش تولید، ایجاد یک صفت مطلوب و مقاوم ساختن محصولات در برابر آفتها و تنش هاي محیطی از کاربردهای مهندسی ژنتیک می باشد.
مضرات محصولات اصلاح شده ژنتیکی شامل بروز نقصهای مادرزادی، کاهش طول عمر، افزایش حساسیت زایی مواد غذایی (به علت تغییر در زنجیره پروتئین ها)، فقر مواد مغذی، مقاومت آنتی بیوتیکی (احتمال دارد ژنهای مقاوم در برابر آنتی بیوتیک ها به باکتریهای بیماریزا در بدن منتقل گردد و یک بیماری جدید و مقاوم در برابرآنتی بیوتیک ها ایجاد شود).
نکته: از میان مواد غذایی که به روش سنتی عرضه می گردند سیب، هلو، گلابی، سیب زمینی، زردآلو، اسفناج، توت فرنگی، شلیل، انگور، کرفس، تمشک و گیلاس بیشترین و کیوي، انبه، پیاز، موز، بروکلی، گل کلم، آناناس، ذرت، نخود فرنگی، آوکادو، هندوانه، آلو و بادمجان کمترین آلودگی به باقیمانده آفت کش ها را دارند.
فواید کشاورزی ارگانیک
1- در کشاورزی ارگانیک آب توسط مواد شیمیایی آلاینده مانند کودهای مصنوعی، آلوده نمی گردد.
2- تعادل اکوسیستم و حاصلخیزی خاک حفظ می گردد. فرسایش خاک نیز تا 50 درصد کاهش می یابد.
3- تنوع زیستی در زمینهای زراعی ارگانیک 57 % بیشتر است (به علت عدم استفاده از سموم آفتکش و علف کش).
4- کشاورزان در معرض سموم و آلاینده های کمتری قرار می گیرند.
فواید مصرف مواد غذایی ارگانیک
- ارزش غذایی بالاتری دارند. میزان ویتامین C، کلسیم، منیزیوم، آهن و فسفر در مواد غذایی ارگانیک بیشتر است.
- مواد غذایی ارگانیک حاوی آنتی اکسیدان بیشتری می باشند. در مواد غذایی ارگانیک آنتی اکسیدان بیشتر یافت می گردد (50 درصد بیشتر از محصولات غیر ارگانیک). چراکه آفت کش های مصنوعی، تولید این مواد را در گیاهان کاهش داده اما کودهای حیوانی و آلی بکار رفته در کشاورزی ارگانیک تولید آنها را افزایش می دهد.
- کمتر سمی هستند. محصولات ارگانیک سالم تر بوده و به بقایای آفت کش های آلی کمتر آلوده می باشند. همچنین این محصولات فاقد افزودنی های غذایی بوده و طبعا سالم تر می باشند.
- خوشمزه و خوش طعم تر هستند. یکی از دلایل آن این است که محصولات ارگانیک پس از برداشت در مدت زمان کمتری بدست مصرف کننده رسیده و تازه تر می باشند. همچنین در محصولات تهیه شده به روش سنتی، با فرآوری ها و دستکاری هایی که بروی آنها صورت می گیرد تنها به ظاهر، رنگ، بالا بردن ماندگاری، افزایش تولید و مقاوم کردن آنها در برابر صدمات ناشی از حمل و انبار داری توجه می شود و نه کیفیت و ارزش تغذیه ای آن.
- در کشاورزی ارگانیک از استانداردها و دستورالعمل های بسیار سخت گیرانه ای تبعیت می کنند که احتمال آلوده شدن اینگونه محصولات به هر گونه مواد شیمایی و سمی منتفی می باشد.
10 علت برای رفتن به سمت کشاورزی ارگانیک
- استانداردهای بیشتر در کشاورزی ارگانیک
- طعم بهتر غذاهای ارگانیک
- کم شدن خطر بیماریها
- احترام به منابع آبی
- باعث ایجاد خاک سالم
- الگو برداری از طبیعت
- هدایت کننده تحقیقات تازه
- تلاش تولیدکنندگان ارگانیک در جهت تنوع زیستی
- کمک به حفظ سلامت جوامع روستایی
- تنوع غذاهای ارگانیک
مدیریت سطح باغات میوه در کشاورزی ارگانیک
- انتخاب گونه های گیاهی که در سایه انداز درختان کاشته می شوند
- طراحی هرس نهال ها
- سیستم های آبیاری
- کود دهی
- کنترل علف های هرز در کشاورزی ارگانیک
- آب فشانی
مدیریت صحیح سطح زمین باغات میوه می تواند باعث پایداری و اصلاح تولیدات شود و وضعیت تجاری را بهبود بخشد. مثلاً استفاده از گیاهان پوششی در سطح باغات به افزایش کیفیت و حاصلخیزی خاک کمک می کند اما میتواند نقش بازدارنده ای در رشد و باردهی درختان بروز دهد.
مدیریت بهینه می تواند حداکثر بهره مندی را سبب شود. اولین مسئله در مدیریت سطح زمین باغات چنین است که حداکثر درختان میوه در واحد سطح جهت کسب حداکثر تولید از طریق به حداقل رسانیدن رقابت سایر گیاهان با درختان هرس گردند. منطقاَ رقابت برای جذب آب و مواد غذایی از جانب علف های هرز و یا گیاهان پوششی با درختان حاصل می شود.
باید در نظر داشت که اغلب درختان از قدرت رقابت کافی با سایر گیاهان برخوردار نمی باشند زیرا تراکم ریشه آنها در هر واحد از خاک کم است آن چنانکه درخت سیب در هر سانتیمتر مربع خاک سطح زمین دارای 10 – 1 سانتیمتر ریشه است درحالیکه اکثر گراس ها دارای بیش از 10 سانتیمتر ریشه در هر سانتیمتر مربع خاک سطحی هستند.
موارد مهم توجه به کیفیت خاک در کشاورزی ارگانیک
- محصولات پوششی و مواد افزودنی آلی باعث افزایش کربن، نیتروژن و جمعیت میکربی خاک می شوند.
- شخم زدن خاک و حفظ سطح باغ بصورت لخت باعث کاهش میزان کربن آلی می گردند.
- سیستم های مدیریت سطح خاک می توانند جمعیت نماتدها را تغییر دهند، بر چرخه عناصر غذایی تأثیر بگذارند و از میزان نماتدهای پارازیت گیاهان بکاهند.
- کیفیت خاکها همیشه باعث بهبود وضعیت ظاهری درختان نمی شود اما متعاقباً به فواید ارزشمندی منتهی می گردند.