طرح توجیهی کاشت پسته
در سالهای اخیر، تولید پسته با استفاده از دستاوردهای علمی روز و منابع سرشار آبی و خاکی در دره مرکزی ایالت کالیفرنیا عرصه رقابت را بر باغداران سخت کوش کرمانی تنگ نموده است. عمر طولانی درخت پسته، عدم امکان تبدیل باغات موجود به باغات مدرن و تخریب آبهای تحت الارضی در مناطق سنتی کاشت پسته ، تحول در امر باغداری پسته ایران را بیش از پیش ضروری می نماید.
این در حالی است که کشش بازار جهانی مصرف پسته به مراتب بیشتر از امکانات فعلی تولید در کرمان و کالیفرنیا بوده و هم اکنون قیمت فروش فله پسته کالیفرنیا در بازارهای جهانی در حدود سه برابر هزینه تولید آن می باشد.
خوشبختانه، بدلیل دوره طولانی سرمایه گذاری قبل از بهره برداری باغ پسته، رغبت گسترده ای به این سرمایه گذاری سودمند نزد کشورهای ثالث که طعم سود آن را نچشیده اند مشاهده نمی شود. البته سرمایه گذاری و افزایش تولید در کشورهایی چون ترکیه را باید به طور مداوم زیر نظر داشت.
هدف طرح
کاشت پسته علمی و به روز در ایران با آنکه سودآوری بسیار بالایی دارد، از یک سو مستلزم رعایت اصول علمی و تجربی مدرن باغریزی بوده و از سوی دیگر نیاز به سرمایه گذاری اولیه بیشتری نسبت به سرمایه گذاری در باغات سنتی موجود دارد. از این رو نوشته حاضر سه هدف اساسی را دنبال می کند:
- تشریح مشخصات لازم مکان مناسب جهت باغریزی در کشور
- ارائه طرح فنی باغریزی بر پایه آخرین دستاوردهای علمی و تجربی ایران و جهان
- عرضه اطلاعات اولیه مالی و ارائه چکیده طرح اقتصادی کاشت پسته به منظور ایجاد زمینه سرمایه گذاری مناسب توسط نهادها یا سرمایه گذاران روشن ضمیر جهت ایجاد باغات مدرن پسته در کشور.
البته توجه به این نکته ضروری است که حرکت بطرف تولید صنعتی پسته مستلزم ایجاد مراکز و بنگاههای پشتیبانی است که مسائلی چون تأمین نهال شناسنامه دار، برداشت مکانیزه و فرآوری پسته را بعهده گیرند.
انتخاب مکان مناسب برای کاشت پسته
از آنجا که درخت پسته درختی مقاوم می باشد، در بسیاری شرایط قابل کشت است. منتها هر چه شرایط و امکانات محلی که باغ در آن ایجاد می شود مناسب تر باشد هزینه های احداث و نگهداری باغ پسته کمتر و تولید محصول اقتصادی تر خواهد بود. شرایط مندرج در زیر بیانگر شرایط ایده آل کاشت درخت پسته می باشند.
احتمالاً در بسیاری موارد که فاصله اندکی با شرایط ایده آل دارند نیز امکان کشت اقتصادی پسته در مقایسه با کشت سایر محصولات کشاورزی وجود دارد که مطالعه اقتصادی آن بسته به شرایط خاص محل باید جداگانه صورت پذیرد. بطور کلی انتخاب مکان مناسب برای احداث باغ و کاشت درخت پسته بر سه پایه اقلیم، آب و زمین صورت می پذیرد:
1- اقلیم مناسب
- اقلیم صحرائی
مناطق مستعد کاشت پسته دارای اقلیم صحرائی هستند. بارندگی در چنین اقلیمی عمدتاً در طول فصل زمستان رخ می دهد و تابستان ها خشک هستند. همچنین در طول فصل تابستان آفتاب کامل به زمین تابیده می شود و تعداد روزهای ابری بسیار کم است. - گرمای تابستان
گرمای هوای تابستان برای رشد درخت و تولید محصول پسته مناسب است. منطقه مناسب باید دارای تابستان های خشک، گرم و طولانی باشد. دمای هوای بالای 37 درجه سانتی گراد در تابستان برای کامل شدن رشد مغز و کاهش درصد پوکی پسته ایده آل است. لیکن، سابقه متداول گرمای بیشتر از 42 درجه سانتیگراد در تابستان می تواند بر درخت اثر سوء بگذارد. - رطوبت پائین در فصل رشد
رطوبت نسبی کم و نبود بارندگی در فصل رشد که مانع از رشد قارچ های آسیب رسان به درخت و میوه پسته می شود جهت حفظ سلامت پسته ایده آل است. - سرمای زمستان
رشد درخت و تولید میوه مناسب در طول فصل رشد نیاز به وجود زمستان های سرد و نسبتاً طولانی دارد. منطقه مناسب جهت کاشت نیاز به حدود 900 ساعت سرمای زیر 7 درجه سانتی گراد در طول دوره خواب زمستانه درخت (نیمه آبان تا نیمه اسفند) بطور متداول دارد. این نیاز بسته به نوع پیوند از 700 تا 1200 ساعت متغیر است. - عرض جغرافیایی – ارتفاع از سطح دریا
شرایط اقلیمی مذکور عمدتاً در فاصله عرض جغرفیایی 27 تا 40 درجه شمالی یا جنوبی وجود دارد. در این محدوده جغرافیایی برای رسیدن به گرمای مطلوب تابستانی و سرمای مطلوب زمستانی ارتفاع از سطح دریا می تواند از 0 تا 1800 متر متغیر باشد. طبیعی است چنانچه به طرف عرض های جغرافیایی بالاتر حرکت کنیم مناطق مستعد در ارتفاعات پایین تر قرار خواهند گرفت و بالعکس. - باد ملایم بهاره
باد غالب ملایم بهاره موجب اطمینان از امکان انجام گرده افشانی و تلقیح مناسب درختان می گردد. جهت باد غالب بهاره در تعیین محل درختان با پیوند نر نقش اساسی بازی می کند. - بارندگی در زمان تلقیح یا برداشت – تگرگ – طوفان – سرمازدگی
عوامل خسارت زای اقلیمی برای محصول پسته به شرح زیر هستند. لذا مناطقی که در آنها احتمال بروز هر یک از پدیده های زیر بطور آماری وجود دارد برای کاشت اقتصادی پسته مناسب نمی باشند.
بارندگی در فصل تلقیح (اوائل بهار) مانع گرده افشانی و تلقیح مناسب درختان توسط باد می شود. همچنین، بروز بارندگی در فصل برداشت (شهریور) جدا از صدمه زدن به کیفیت و بهداشت محصول باعث دشواری عملیات برداشت می شود. بارش تگرگ در هر زمان مخرب بوده و در فصل رشد می تواند باعث صدمه دیدن محصول همان سال و از بین رفتن محصول سال بعد گردد.
بروز طوفان یا بادهای شدید در زمان گرده افشانی، تلقیح درخت را با مشکل مواجه می کند. همچنین، وجود طوفان های فصلی رشد و تربیت درختان جوان را دشوار می سازد. طوفان های شنی در فصل رشد می تواند باعث آسیب درخت و محصول آن گردد.
بروز سرمای زیر صفر در طول فصل جوانه زنی یا رشد که منجر به یخ زدگی آب درون بافت های درخت شود، اعضاء رویشی و زایشی پدیدار شده بر روی درخت را از بین می برد؛ در صورتیکه سرما فرا تر از 4 درجه سانتیگراد زیر صفر رود محصول سال بعد نیز صدمه می بیند. سرمای زمستانه بسیار شدید در بعضی پایه ها می تواند باعث مرگ کامل درخت شود. حد دمای پایینی که عبور دمای هوا از آن باعث خشکیدگی و مرگ کامل درخت می شود بسته به نوع پایه درخت متفاوت است.
2- آب مورد نیاز
- نیاز به منبع ذخیره آب جهت فصل تابستان خشک (سد یا تحت الارضی)
با توجه به تفاوت فاحش نیاز آبی درخت در فصول مختلف سال، به منظور در دسترس قرار گرفتن مقدار متفاوت آب در فصول مختلف نیاز به روشی جهت ذخیره آب در زمستان و استفاده از آن در تابستان وجود دارد. از همین رو مناطق مناسب جهت کاشت درخت پسته یا در پایین دست سدهای روی رودخانه های دائمی قرار دارند و یا در دشت هایی با منابع آب زیرزمینی وسیع که از کوه های مرتفع برفگیر تغذیه می شوند. - پایداری منابع آب
بدلیل عمر و دوره بازگشت سرمایه طولانی باغات پسته، منابع آب مورد استفاده باید پایداری طولانی (حداقل 50 ساله) داشته باشند. بررسی وضعیت ثبات طبیعی و حقوقی با در نظر گرفتن معارضین فعلی و آتی و سناریوی برداشت های آتی بخصوص در مورد منابع آب زیرزمینی ضروری است. - رژیم آبی مورد نیاز
مقدار، تناوب و شیوه آبیاری بر تولید پسته تأثیر زیادی می گذارد. تربیت درختان جوان، شیوع آفات و بیماری هایی که از طریق هوا و یا خاک به درخت حمله ور می شوند، مقدار و کیفیت محصول دو سالانه و رشد درخت همگی تحت تأثیر آبیاری قرار دارند. نیاز آبی درخت پسته بسته به شرایط اقلیمی، بافت خاک و پایه و پیوند درخت پسته از جمله عوامل مهمی هستند که بر میزان آب موردنیاز آن جهت تولید اقتصادی محصول تأثیرگذارند.
بعنوان یک قاعده کلی درخت پسته جهت رشد و تولید مناسب نیاز به حدود 100 سانتی متر ارتفاع آب آبیاری مفید در دسترس ریشه در طول فصل رشد (به مدت 8 ماه از اسفند تا مهر) دارد (حال آنکه برداشت اقتصادی پسته از درختانی که حتی با 80 سانتی متر ارتفاع آب مفید سالانه در دسترس ریشه آبیاری می شوند ممکن است). با فرض کمترین هدر روی در شیوه آبرسانی و آبیاری باغ که حدود 20 درصد برای آبیاری قطره ای می باشد.
هر هکتار باغ پسته بالغ نیاز به 12,000 متر مکعب آب در طول سال خواهد داشت. نیاز آبی فوق بدون احتساب آب مورد نیاز جهت آبشویی زمستانه در فصل یخبندان برای زمین های شور و نمکی می باشد. در صورت وجود یا بروز شوری در خاک سطحی یا منطقه ریشه یک تا دو نوبت آبشویی زمستانه باید به رژیم آبی طبیعی مورد نیاز افزود. نیاز آبی برای کاشت پسته در فصول مختلف سال و مراحل مختلف سیکل سالانه زندگی آن متفاوت است.
این نیاز در زمستان که زمان خواب درخت است کمترین و در تابستان که موقع رشد مغز پسته است بیشترین می باشد. بیش از نیمی از آب مورد نیاز سالانه، در فصل تابستان (3 ماه تیر، مرداد و شهریور) به مصرف درخت می رسد.
بعنوان مثال، مقدار آب مورد نیاز هر هکتار باغ پسته در فصل اوج مصرف (نیمه تیر تا نیمه مرداد) که 30 روز از 365 روز سال را دربرمی گیرد (نزدیک 8 درصد زمان) حدود 25 سانتی متر ارتفاع آب (معادل 25 درصد مقدار) است. با محاسبه ای ساده می توان دریافت که در دوره اوج مصرف، دبی لحظه ای آب مورد نیاز باغ پسته که به روش قطره ای آبیاری شود معادل قریب 1/2 لیتر در ثانیه برای هر هکتار یعنی سه برابر میانگین دبی آب مورد نیاز سالانه می باشد. - مقاومت نسبت به کم آبی
بدلیل وجود شبکه ریشه وسیع و ساختار برگ مقاوم، درخت پسته قادر به بقا در دوره های خشکسالی و شرایط کم آبی است؛ لیکن برداشت محصول اقتصادی از درخت پسته نیاز به آبیاری مناسب دارد. - شوری
شوری آب (EC) کمتر از dS/m 2 ایده آل است. در شرایط خاص اعداد بالاتر شاید تا dS/m 4 برای باغریزی جدید قابل بررسی است. در آب مناسب برای کاشت درخت پسته ، نسبت جذب سدیم (SAR) باید کمتر از 5 برابر شوری آب بر حسب dS/m باشد. - سختی
سختی آب مکان انتخابی باید در محدوده مجاز توصیه شده برای قابل اجرا و استفاده نمودن سیستم آبیاری قطره ای باشد. مهمترین پارامتر کیفی تأثیرگذار بر سختی، میزان یون بیکربنات موجود در آب می باشد. در صورت وجود یون بیکربنات بیش از یک حد معین، خطر گرفتگی لوله ها و قطره چکان ها در صورت استفاده از سیستم آبیاری قطره ای آنقدر زیاد است که در عمل ممکن است استفاده از این سیستم را غیر اقتصادی نماید. - عمق زه آب
درخت پسته، اشباع محیط اطراف ریشه توسط آب را بر نمی تابد. سطح ایستایی آب زیرزمینی ترجیحاً نباید بالاتر از 10 متر باشد. لذا خروج آب اشباع از خاک اطراف ریشه بطور طبیعی یا از طریق زهکشی برای باغات پسته ضروری است. در طول فصول بهار، تابستان و پاییز مناسب است که خاک اطراف ریشه درخت همواره حاوی مقدار لازم رطوبت باشد. عمق نفوذ رطوبت باید به اندازه عمق نفوذ ریشه در خاک که حداکثر به حدود 2/5 متر می رسد باشد. - ماندآب اطراف کنده
درخت پسته تحمل ماندآب اطراف کنده درخت را ندارد. چنین شرایطی باعث بروز بیماری های قارچی و متعاقباً خشکیدگی کامل درخت می شود.
3- زمین مناسب
- همواری زمین
از آنجا که آبیاری و انجام عملیات مکانیزه در زمین های هموار به مراتب راحت تر از زمین های ناصاف است، منطقه مورد انتخاب برای احداث باغ جدید پسته بهتر است در دشت های هموار و صاف واقع شده باشد. - بافت فیزیکی خاک برای کاشت پسته
درخت پسته در خاک های با بافت مختلف می تواند رشد کند؛ لیکن خاک های لوم شنی عمیق (حداقل 3 متر و ترجیحاً بیشتر از 5 متر) با ترکیب غالباً رس (60 تا 70 درصد) به همراه شن (30 تا 40 درصد) و عاری از سنگ بهترین میزبان برای رشد درخت می باشند. بدلیل بی تحملی درخت پسته نسبت به اشباع محیط اطراف ریشه توسط آب یا نمک، لایه های خاک سخت غیر قابل نفوذ زیر سطحی با عمق کمتر از 2 متر در باغ پسته مزاحمند.
عملیات اصلاح خاک می تواند به صورت بنیادی به طرق مکانیکی و یا به صورت جزئی با روش های شیمیایی انجام پذیرد. اصلاح خاک بنیادی به روش مکانیکی شامل شکستن خاک با دستگاههای گوناگون و یا تغییر بافت فیزیکی خاک می باشد. اصلاح جزئی خاک به کمک مواد آهکی، اسیدی، آلی و یا صابونی صورت می گیرد. منتها ممکن است هزینه اصلاح خاک به حدی زیاد باشد که بجای اصلاح خاک انتخاب زمین دیگری با بافت فیزیکی مطلوب گزینه بهتری باشد. - ترکیب شیمیایی خاک
کشت درخت پسته از هر کشت درخت اقتصادی دیگری، برای خاک های شور و گچی مناسب تر است. درخت پسته تحمل خاک های شور و قلیایی را دارد. شوری خاک (EC) حتی تا حد dS/m 6 در میزان محصول برداشت شده از درخت کاهش محسوسی ایجاد نکرده است. در خاک مناسب، نسبت جذب سدیم (SAR) باید کمتر از 5 برابر شوری خاک بر حسب dS/m باشد.
pH خاک و وجود مواد آلی در آن عوامل دیگری هستند که در نفوذپذیری خاک و قدرت جذب عناصر غذایی آن توسط ریشه تأثیر بسزایی می گذارند. pH مناسب خاک برای کاشت درخت پسته بین 5,5 تا 7,5 می باشد. - سابقه وجود قارچ های بیماری زای خاکزی
بدلیل آسیب پذیر بودن غالب پایه های پسته نسبت به قارچ های بیماری زای خاکزی، زمین هایی که امکان وجود چنین قارچ هایی در آنها کمتر است برای کاشت درخت پسته جدید ارجحیت دارند. اگر زمین مورد انتخاب سابقه صیفی کاری دارد پیش از کاشت باید زمین را با استفاده از قارچ کش ها ضد عفونی کرد.
مصادیق مکان مناسب برای کاشت پسته
دشت های هموار واقع در غرب رشته کوه زاگرس، گرگان و ورامین از مناطق مستعد قابل مطالعه برای باغریزی پسته هستند. لازم است بررسی دقیقتری برای قطعی سازی لیست مناطق مستعد در داخل سرزمین پهناور ایران بعمل آید.
طرح فنی احداث باغ پسته
مساحت باغ
کاشت درخت پسته حداقل 200 هکتار شامل 190 هکتار سطح زیر کشت پسته و 10 هکتار خیابان، میدان، ساختمان و تأسیسات. حداقل سطح زیر کشت بمنظور با صرفه شدن باغبانی و برداشت مکانیزه در نظر گرفته شده است. در صورت اشتراک در استفاده از ماشین آلات، در آینده ممکن است حداقل مساحت الگو تا 100 هکتار کاهش یابد. از آنجا که عمده آب مورد نیاز پسته در فصل بهار و تابستان به مصرف درخت می رسد.
در صورت وجود آب مازاد در پاییز و زمستان شاید بتوان با تخصیص سطح بیشتری زمین به کشت جو و یا گندم در کنار باغ پسته پرداخت. همچنین در سال های آغازین احداث باغ پسته نیاز آبی درختان جوان از درختان بالغ کمتر است و در صورت وجود آب مازاد در این دوران، می توان جهت پوشش بخشی از هزینه های باغریزی اقدام به کشت محصولات زراعی متناسب با میزان آب مازاد نمود.
روش آبیاری
قطره ای یک خط آبده است که از ابتدا اجرا می شود. اجرای خط دوم در سوی دیگر درختان در سال هفتم صورت می پذیرد.
پایه و نهال
برای کاشت نهال از بذر پسته بادامی (از گونه های با رشد زیاد و شاخه های قوی از قبیل سبز پسته نوق معروف به باقرآبادی، کریم آبادی و سفید پسته مه ولات) استفاده شود. پرورش نهال در گلخانه نزدیک محل باغ و سپس حمل بیجه یک تا دو ساله به تناسب رشد نهال به باغ صورت می گیرد.
پیوند ماده
پیوندهای قابل توصیه، اکبری برای مناطق دارای سرمای زمستانه زیاد (بالغ بر 1200 ساعت) و احمدآقایی (حداقل نیاز سرمایی 800 ساعت در زمستان) برای سایر مناطق می باشد. تأمین پیوندک با پیش بینی قبلی و عقد قرارداد در زمستان سال قبل از پیوندزنی ممکن می باشد. پیوندزنی روی بیجه سه یا چهارساله انجام می شود.
پیوند نر
باید متناسب با پیوند ماده انتخابی از نظر زمان گلدهی مورد ارزیابی و انتخاب قرار گیرد.
فواصل و تعداد درختان
در کاشت درخت پسته فواصل و تعداد درختان باید بصورت ستونی 6 متر، روی ردیف 4,5 متر معادل 370 اصله در هکتار.
نحوه برداشت
قابلیت برداشت مکانیزه باید هدفگیری شود. ممکن است در شروع، برداشت غیر مکانیزه سامان داده شود.
مقدار برداشت
برای باغ بالغ، متوسط 2,400 کیلوگرم پسته خشک در هکتار بدون در نظر گرفتن کاهش برداشت ناشی از سرمازدگی بهاره فرض می شود. در صورت وجود خطر سرمازدگی، این ریسک با بیمه سرمازدگی باید پوشش داده شود. فرض می شود برداشت از پنج سال پس از اولین نوبت پیوندزنی آغاز شده و ظرف 8 سال پس از اولین برداشت به مقدار برداشت نامی می رسد.
نحوه فروش محصول
بصورت تر بارگیری شده داخل کمپرسی در محل باغ.
عمر باغ
حداقل 50 سال البته با هرس شدید و جوانسازی در رفسنجان از باغات 80 ساله برداشت بسیار مطلوب صورت می گیرد.
فرضیات اقتصادی طرح کاشت پسته
واحد پول
دلار آمریکا. بعلت آنکه قیمت فروش پسته در بازار بین المللی به دلار تعیین شده و نرخ ریالی آن متأثر از سلیقه و سیاست دولتمردان در تعیین نرخ برابری ریال در برابر دلار آمریکا است، محاسبات اقتصادی این طرح بر پایه دلار آمریکا انجام شده است. نرخ هزینه فرصت سرمایه 5 درصد دلاری سالانه.
اقلام سرمایه گذاری
زمین، حق امتیاز استفاده از آب، ساختمان، مخازن و پمپ سوخت، ماشین آلات باغی، ابزار و آلات باغی و تعمیراتی و باغریزی. توجه به این نکته لازم است که علیرغم در نظر گرفته شدن هزینه سرمایه گذاری روی زمین و حق امتیاز استفاده از آب در مطالعه اقتصادی حاضر، این اقلام در مناطق جدید هدف این طرح (بر خلاف مناطق سنتی پسته کاری چون رفسنجان) مشمول استهلاک نمی شوند. همچنین در مطالعه حاضر سرمایه گذاری جهت خرید ماشین آلات برداشت بدلیل آنکه برای تنها یک باغ 200 هکتاری به صرفه نمی باشد مد نظر قرار نگرفته. اما در صورت سرمایه گذاری مشترک چند واحد مشابه در خرید ماشین آلات برداشت مناسب، هزینه پسته چینی کاهش قابل توجهی خواهد یافت.
قیمت زمین
1000 دلار برای هر هکتار
قیمت آب
فرض شده از آب پشت سد استفاده می شود. حق امتیاز استفاده به ازاء هر متر مکعب در سال، 10 سنت و هزینه مصرف هر متر مکعب 2/5 سنت تحویل به تلمبه خانه شبکه قطره ای در نظر گرفته شده است.
تأسیسات آبیاری قطره ای
4,000 دلار برای هر هکتار است که در مطالعه حاضر مطابق روال موجود فرض شده 85 درصد آن از محل وام های بلاعوض دولتی تأمین شود. بنابراین، هزینه تأسیسات آبیاری قطره ای مبلغ 600 دلار برای هر هکتار در نظر گرفته شده است. 85 درصد هزینه در سال اول و 15 درصد باقیمانده با نصب لوله های آبده در سمت دیگر هر ردیف درخت در سال هفتم انجام می شود.
هزینه تأمین هر اصله نهال
یک و نیم دلار با احتساب هزینه تحویل در محل می باشد.
هزینه برداشت
با فرض عدم امکان تأمین ماشین آلات مخصوص پسته چینی، هزینه برداشت کارگری 45 سنت به ازاء هر کیلو پسته خشک (معادل 15 سنت به ازاء هر کیلو پسته تر) در نظر گرفته شده است. اما اساساً یکی از انگیزه های اصلی طرح حاضر ایجاد امکان برداشت مکانیزه است که باید نحوه تأمین ماشین آلات مورد نیاز بررسی شود.
هزینه آزمایش، مشاوره و مدیریت
250 دلار به ازاء هر هکتار در هر سال. هزینه های آزمایش، مشاوره و مدیریت در مزارع پسته می باشد.
فروش محصول
در مطالعه اقتصادى حاضر از امکان کاشت پسته و فروش محصولات زراعى در کنار پسته صرف نظر شده است. نرخ فروش محصول 10 دلار به ازاء هر کیلو پسته خشک درهم به نرخ ثابت فرض شده است.