طرح توجیهی کشت چغندر قند
قند يکی از منابع اصلی تامين انرژی است. گياهان قندی عمده در جهان و همچنين در ايران، نيشكر و چغندرقند می باشند. در شرايط كنونی شكر مورد نياز كشور با در نظر گرفتن ميانگين مصرف سرانه نزديک به 29 كيلوگرم، حدود دو ميليون تن می باشد كه حدود نيمی از آن توليد داخل و بقيه از محل واردات شكرخام و تصفيه شده تأمين می شود.
چغندر قند در سيزده استان كشور شامل خراسان رضوی، خراسان شمالی، آذربايجان غربی، فارس، اصفهان، كرمانشاه، همدان، كرمان، خراسان جنوبی، مركزی، لرستان، قزوين و چهارمحال بختياری به صورت بهاره و در استان خوزستان به صورت پاييزه كشت می شود. در استان اردبيل نيز برای توليد بذر كشت می شود.
بوم شناسی
چغندر قند نسبت به شرايط مختلف محيطی دارای سازگاری به نسبت بالايی است. نسبت به سرما، گرما، شوری و خشكی تحمل خوبی دارد. با اين حال برای رسيدن به بيشينه عملكرد، لازم است كه برای آن همانند ديگر گياهان زراعی بهترين شرايط رشد فراهم شود.
گياهی روز بلند بوده و به نور زيادی برای رشد و تجمع قند در ريشه نياز دارد. وجود نور كافی در اواخر دوره رشد، موجب زياد شدن ذخيره قند و افزايش خواص كيفی چغندرقند می شود. بدين منظور بايد فاصله بهينه بوته ها و تراكم مطلوب آنها را در كشتزار مورد توجه قرار داده و ضمن كوشش در جهت حفظ سلامت برگها، نسبت به كنترل سريع علف های هرز نيز اقدام شود.
با اينكه به خشكی به نسبت مقاوم است، اما دستيابی به يک عملكرد بالا، مستلزم وجود رطوبت كافی و برنامه ريزی دقيق آبياری است. كشت ديم موفق چغندرقند به دست كم 500 ميليمتر آب (جمع ذخيره رطوبتی و باران در فصل رشد با توزيع مناسب) نياز دارد.
خاكهای حاصلخيز دارای زهكشی مناسب، با بافت متوسط (رسی – شنی) و اسيديته (pH) خنثی تا كمی قليايی (7 تا 7/2) برای چغندر قند مناسب هستند. خاكهای دارای مقادير زياد سنگ، خاكهای فشرده و سفت كه به طور معمول بدون مواد آلی هستند، برای كشت آن مناسب نمی باشند.
جز در مراحل اوليه رشد، نسبت به شوری خاک مقاوم است. با اين حال شوری بالای خاک به عنوان يک عامل محدود كننده در توليد آن به شمار می آيد.
| ميزان تحمل چغندر قند به شوری خاک و آب آبياری (بر حسب دسی زيمنس بر متر) |
|||||
| متغير | پتانسيل عملكرد | بيشينه شوری خاک قابل تحمل |
|||
| 100 | 90 | 75 | 50 | ||
| شوری خاک | 7≤ | 10 – 8/7 | 13 – 11 | 16 – 15 | 18 |
| شوری آب | 4/7≤ | 5/8 | 7/5 | 10 | – |
آماده سازی بستر كاشت چغندر قند
عمليات خاک ورزی برای تهيه بستر بذر می تواند شرايط خاک را تحت تاثير قرار دهد. عمليات خاک ورزی و زمان تهيه بستر كاشت در مناطق مختلف يكسان نبوده و با توجه به تنوع اقليم، بافتهای متفاوت خاک، ميزان و پراكنش بارندگی در هر منطقه و … نوع عمليات خاک ورزی و فصل اجرای آن تعيين می شود.
آماده سازی بستر بذر و ويژگيهای فيزيكی خاک برای كنترل بيماريهايی مانند ريزومانيا، مرگ گياهچه و پوسيدگی ريشه نيز موثر است. از آنجا كه يكی از هدفهای اصلی تهيه بستر كاشت چغندر قند بهبود ويژگيهای فيزيكی خاک است لذا می توان راهكارهای زير را مدنظر قرار داد:
- افزايش ماده آلی خاک
- استفاده از زيرشكن
- شخم زدن با گاو آهن برگردان دار
نمونه گيری خاک پيش از كاشت
نمونه گيری خاک پيش از كاشت نمونه گيری خاک پيش از هرگونه عمليات آماده سازی زمين برای آگاهی از آلودگی بايستی انجام شود. اين نمونه از عمق 0 – 30 سانتی متری از كشتزار تهيه می شود. هر چه شمار نمونه ها بيشتر باشد شناخت بيشتری از وضعيت خاک به دست می آيد.
كودهای پيش از كاشت
در هنگام شخم، كودهای فسفره، پتاسه، كودهای آلی و دامی در سطح كشتزار پخش می شوند كه تا عمق مناسبی با خاک مخلوط شوند.
تراكم كاشت
تراكم مناسب و يكنواخت بوته در سطح كشتزار مهمترين عامل دستيابی به عملكرد بالا و تضمين عملكرد قابل پذيرش در زراعت چغندر قند است. اگر همه شرايط اقليمی، محيطی و مديريتی مناسب در يک كشتزار فراهم باشد ولی تراكم بوته در واحد سطح و مهمتر از آن پراكندگی بوته ها در كشتزار يكنواختی مطلوبی نداشته باشد، دستيابی به عملكرد بالا در چنين كشتزاری امكانپذير نخواهد بود.
هنگام كاشت، عمق كاشت، آرايش كاشت و استفاده از بذركار مناسب از عوامل موثر بر ايجاد تراكم مناسب و پوشش يكنواخت بوته در سطح كشتزار است. در نظام های كشت مكانيزه، توجه به نوع ماشينها و ادوات كاشت و كيفيت كشت بذر برای جوانه زنی سريع و همزمان بذرها و همچنين تشكيل پوشش يكنواخت در سطح كشتزار دارای اهميت بسيار بالايی است.
تاريخ كاشت چغندرقند
تاريخ كاشت به عنوان يكی از مهمترين عوامل زراعی توليد به شمار می رود. برای استفاده مطلوب از عوامل محيطی مانند تشعشع، گرما، آب و نيز نهاده های زراعی يافتن بهترين تاريخ كاشت هر گياه زراعی با توجه به شرايط محيطی ضروری است.
چغندر قند از گياهانی است كه اگر در نخستين فرصت ممكن كشت شود، می تواند زودتر به سطح برگ مطلوب رسيده و بهتر از تشعشع خورشيدی استفاده كند. و در نهايت افزايش عملكرد را به همراه داشته باشد. بطور كلی تاخير در كشت چغندرقند عملكرد آن را كاهش می دهد.
بايد در نخستين فرصت ممكن در بهار كشت و تأخير در كشت به طور قابل توجهی عملكرد را كاهش می دهد. افزايش عملكرد در اثر يک روز زود كاشتن چغندرقند در ماه فروردين در ايران حدود 376 كيلوگرم ريشه در هكتار در روز بوده است.
عمق كاشت
عمق كاشت اهميت ويژه ای برای موفقيت در جوانه زنی مطلوب و همزمانی بيرون آمدن جوانه ها از خاک، دارد. با افزايش عمق كشت ميزان جوانه زنی كاهش می يابد. عمق كشت با توجه به اندازه بذر، چگونگی تهيه بستر و شرايط رطوبت خاک متفاوت است.
يكنواختی عمق كشت برای جوانه زنی سريع و ايجاد سطح سبز يكنواخت دارای اهميت ويژه ای است. لذا تنظيم دقيق بذركار و عمق كشت واحدهای مختلف كارنده و ميزان لايه پوشش روی بذر از عوامل مهمی است كه بر ايجاد سطح سبز مناسب و پوشش يكنواخت تاثير می گذارد.
تراكم بوته و آرايش كاشت
در تراكم مناسب و توزيع يكنواخت بوته ها در سطح كمترين، ميزان رقابت برای كسب نور و استفاده از آب، هوا و مواد غذايی كاهش می يابد و گياهان از نور و مواد غذايی بهره بيشتری می برند. انتخاب تراكم مناسب برای گياهانی كه از محصولات ريشه ای آنها استفاده می شود، بسيار دارای اهميت است، از سويی پراكندگی بوته های چغندر قند ، از مهمترين عوامل موثر بر كيفيت ريشه های ذخيره ای می باشد.
راهكارهای مختلف زراعی و مديريتی كه بر تراكم بوته، استقرار و پوشش گياهی در سطح مزرعه اثر می گذارند عبارتند از: نوع و كيفيت بذر مصرفی، چگونگی تهيه بستر كاشت، نوع ماشين بذركار، استفاده از كودهای شيميايی پيش از كاشت، ميزان شوری خاک، دمای محيط و ميزان رطوبت خاک در هنگام كاشت بذر، كنترل آفات و بيماريهای اوايل فصل و آرايش كاشت.
حفظ تراكم مناسب بوته در زراعت چغندرقند نه تنها از نظر افزايش بازده عملكرد، بلكه از جنبه محدود كردن فضا برای علفهای هرز نيز دارای ويژه ای است، ايجاد تراكم و استقرار مناسب بوته، رقابت علفهای هرز با اين گياه را كاهش می دهد.
ماشينهای كاشت
ماشينهای كاشت مختلف برحسب چگونگی كاربردشان سه دسته كلی تقسيم می شوند:
- خطی كارها
- درهم پاش ها
- رديف كارها
ميزان بذر
ميزان بذر مورد نياز در روشهای مختلف كاشت، رقم بذر و شرايط خاک و آب و هوای منطقه، متفاوت است. در زراعت سنتی حدود 20 تا 25 كيلوگرم و در زراعت رديفی 8 تا 12 كيلوگرم بذر چندجوانه ای در هر هكتار نياز داريد. در صورت استفاده از بذرهای تک جوانه ای، ميزان بذر موردنياز شما، 2 – 3 كيلوگرم خواهد بود.
آبياری
بنا بر تحقيقات انجام شده برای نياز خالص آب آبياری گياهان زراعی مختلف در شرايط آب و هوايی كشور، برای دست يابی به ظرفيت و توان عملكرد، چغندرقند آب آبياری بيشتری نسبت به بسياری از گياهان زراعی يک ساله نياز دارد.
تنک كردن
بيشترين عمليات تنک كردن را در زراعت هايی كه از بذرهای معمولی چند جوان های استفاده شده خواهيد داشت و در زراعتي كه از بذرهای تک جوانه ژنتيكی استفاده شده كمترين عمليات تنک انجام می شود. مهمترين نكاتي كه در تنک كردن چغندر قند بايد رعايت نماييد عبارت است از:
- هر قدر تنک كردن ديرتر انجام شود تاثير كمتری خواهد داشت.
- در صورت وجود آفات و شرايط نامناسب و احتمال خطر از بين رفتن شماری از بوته ها، تنک كردن را می توان در دو مرحله انجام داد.
- تنک كردن را به صورتی انجام دهيد كه پس از پايان عمليات حدود 80 تا 100 هزار بوته در هكتار يا حدود 8 تا 10 بوته در متر مربع زمين باقی مانده باشد.
واكاری
در صورت كمبود بوته چغندرقند در قسمتهايی از رديفهای كشت، هر چه سريعتر و بيشينه تا هنگام تنک كردن اوليه نسبت به واكاری و كاشت دوباره بذر به صورت دستی در جاهای خالی اقدام كنيد.
توجه داشته باشيد واكاری پرهزينه است و اگر قسمت عمده كشتزار نياز به واكاری داشته باشد اين عمل مقرون به صرفه نخواهد بود، بنابراين در صورتی كه فرصت زمانی وجود داشته باشد، كاشت دوباره كشتزار با رديف كار، هزينه كمتری خواهد داشت.
خاک دهی پای بوته ها
در زراعت های رديفی با استفاده از نهركن های كوچک يا پنجه غازی ها همراه با سله شكنی و وجين، خاک بين خطوط كشت را به سمت پشته ها بريزيد تا رشد و نمو ريشه ها افزايش يابد.
سله شكنی
در اثر وجود سله، در وهله اول مشكل بيرون آمدن جوانه ها پيش می آيد و در مراحل بعدی ريشه های گیاه برای تامين آب و مواد غذايی و توسعه ريشه با مشكل جدی روبه رو می شوند.
مديريت تغذيه
گياهان از جمله چغندر قند عناصر مورد نياز خود را به روشهای مختلف تامين می كنند. به طوری كه عناصر اكسيژن، هيدروژن و كربن را از هوای جو (اتمسفر) و يا آب آبياری تامين می كند. گياهان عناصر نيتروژن، فسفر، پتاسيم، گوگرد، كلسيم و منيزيم و همچنين عناصر كم مصرف موردنياز خود را از طريق خاک جذب می كنند.
چون بيشتر مناطق ايران در محيط خشک و نيمه خشک قرار دارد، كمی بارندگی و جنس سنگ مادری تشكيل دهنده خاک باعث شده تا، برخی از عناصر همانند كلسيم و منيزيوم را كه گياه از خاک جذب می كند نيازی به افزايش از طريق كودهای شيميايی و يا آلی نداشته باشد.
به منظور تغذيه بهينه و دستيابی به بيشينه عملكرد كمی و كيفی، افزون بر تامين ديگر عوامل موثر در رشد، برخی عناصر پرمصرف از جمله نيتروژن، فسفر، پتاسيم و گاهی گوگرد، و از عناصر كم مصرف روی، بر و گاهی آهن، و منگنز را بايد به خاک اضافه كرد.
مديريت بيماری
به رغم اين كه روشهای زراعی و تدابير خاصی برای جلوگيری از آلودگی كشتزار توصيه شده است اما مديريت بيماری در عمل بر استفاده از ارقام مقاوم تاكيد دارد. استفاده از ارقام مقاوم ساده ترين، بهترين و در عين حال كارآمدترين روش مديريت بيماری است.
كاربرد ارقام مقاوم نياز به اقدام خاصی از سوی كشاورز نداشته و برای مديريت بيماری، آموزش و يا تجربه خاصی برای كشاورز لازم نيست. به هر حال روشهايی مانند كشت زودهنگام، كشت نشايی و آبياری بهينه كشتزار به منظور كاهش آسيب و زيان رسانی بيماری توصيه شده است.