پکیج آموزش ازدیاد گیاه سماق

گیاه سماق یا سماک (sumac) در زمره گیاهانی است که در مناطقی از جهان شامل : سواحل مدیترانه، خاورمیانه، ایران، افغانستان، سوریه، ترکیه و برخی از کشورهای عربی به حالت وحشی می روید و به فراوانی برای مقاصد مختلفی بهره برداری می گردد. این ادویه رایج در ایران و برخی از کشورهای منطقه را از میوه های بوته وحشی گونۀ مدیترانه ای این گیاه بدست می آورند.

برای این منظور ابتدا میوه های آن را پس از رسیدگی کامل از بوته ها می چینند و خشک می نمایند. میوه های خشک شدۀ آن را متعاقبا می سایند تا پودری خشن و درشت به رنگ قرمز متمایل به ارغوانی حاصل آید. پودر سُماق اندکی معطر و دارای طعم ترش و مزۀ گَس (astringent) است.

امروزه از بخش های مختلف آن یعنی میوه ها (خشک و پودر)، برگها و پوست ساقه هایش برای اهداف گوناگون : غذایی، دارویی، رنگرزی و دباغی استفاده می شود. گیاه سماق مدیترانه ای به شکل بوته ای انبوه (bushy shrub) است، که تا ارتفاع حدود 3 – 1 متر (حداکثر 10 فوت) رشد می کند.

ساقه های آن مدیترانه ای به رنگ خاکستری تا قرمز هستند. بریدن پوست ساقه هایش موجب تراوش رزین می گردد. ساقه های جوان بوته های آن دارای پُرزهای بیشتری نسبت به ساقه های قدیمی تر می باشند. برگهایش از نوع پَروَش یا پری مرکب (pinnately compound) به صورت غیر جفت (imparipinnate) هستند.

این برگ ها با “فیلوتاکسی” یا “آرایش برگی” سبک مارپیچی (spirally) بر محور ساقه ها و شاخه ها استقرار یافته اند. برگ های آن دارای 15 – 9 برگچه بیضوی می باشند. هر برگچه اش در حواشی دارای 7 دندانه (serrate) است. برگ های آن در برخی گونه ها به شکل سه برگچه ای (trifoliate) و یا ساده نیز دیده می شوند.

سطح زیرین برگ هایش پُرزدارند و در پائیز به رنگ قرمز در می آیند. گل های این گیاه بسیار کوچک و به رنگ های سبز، قرمز و یا سفید متمایل به کرم دیده می شوند و در قالب گل آذین (inflorescence) نوع پانیکول (panicle) و یا سنبله (spike) ایستاده و متراکمی به طول 30 – 5 سانتیمتر ظاهر می گردند همچنین از 5 گلبرگ (petals) تشکیل یافته اند.

میوه هایش از نوع شفت (drupe)، بسیار کوچک، مخروطی تا عدسی شکل، به قطر 10 – 8 میلی متر و پوشیده از پُرزهای قرمز متمایل به قهوه ای هستند که در قالب خوشه های نسبتا متراکمی شکل می گیرند. هر میوه پُرزدار (villous) آن حاوی یک عدد دانه است. به مجموعه گل آذین یا خوشه آن اصطلاحا “آویزه سماق” یا “گیسوی سماق” (sumac bobs) گفته می شود. میوه هایش از مزه ترش و گس برخوردارند.

مهمترین انواع گیاه سماق

1. سماق مدیترانه ای Mediterranean sumac
2. صیقلی یا براق Smooth sumac
3. شاخ گوزنی staghorn sumac
4. شاخ گوزنی برگ بریده Cutleaf staghorn sumac
5. برگ سرخسی Shredleaf Staghorn Sumac
6. معطر fragrant sumac
7. برگ کوچک little leaf sumac
8. بدبو skunk bush sumac
9. زینتی ornamental sumac شامل :
   9-1) سماق صیقلی و براق
   9-2) گیاه سماق شاخ گوزنی

انواع کاربردهای گیاه سماق

کاربردهای غذایی سماق :

1. هیچ یک از بخش های نوع مدیترانه ای گیاه سمی نیستند لذا این گیاه کاربرد غذایی عمده ای در بخش هایی از جهان به ویژه منطقه مدیترانه و خاور میانه یافته است.
2. آن را معمولاً به شکل پودرهای درشت موسوم به پودر آشپزخانه ای سماق (powdered culinary sumac) به فروش می رسانند. پودر آن ظاهری به رنگ قرمز سوخته یا تیره دارد.
3. به صورت دانه های “سته” (berry form) نیز به فراوانی در فروشگاه های مواد غذایی کشورهای خاورمیانه، ترکیه و یونان عرضه می شود. میوه هایش از بافت آجیلی یا “ناتی” (nutty) برخوردارند.
4. با اطلاع از نوع، مقدار و خواص عناصر غذایی موجود در گیاه سماق می توان از آن در تنظیم برنامه های غذایی افراد سود جُست. بعلاوه آگاهی از خواص تکنیکی و ابزارهای مورد استفاده در برداشت، حمل و نقل و فرآوری میوه های آن می تواند در بهبود روند مصرف مؤثر واقع گردد.
5. سماق را در کشورهای عربی، ترکیه و خاور میانه بطور گسترده جهت مصارف آشپزی (culinary) به عنوان ادویه (spices) و چاشنی condiment) ، garnish) در مواردی چون تهیه : سالاد سبزیجات، خوراک های دریایی، قیمه، برنج، حبوبات، گوشت های قرمز و مرغ برای طعم دادن و تزئین غذاها بکار می برند.
6. پودرش را قبل یا بعد از کباب کردن گوشت های قرمز، مرغ و ماهی بر سطح آنها می مالند. این موضوع در ایران و کشورهای همسایه آن بسیار رایج است.
7. پودر سماق را همراه با پیاز خام و ماست و عدس پخته در برخی وعده های غذائی مصرف می نمایند.
8. میوه هایش را می شکنند و برای مدت 20 دقیقه در آب گرم می خیسانند سپس تحت فشار قرار می دهند تا عصاره آنها خارج گردد و بجای آبلیمو استفاده شود.
9. در بسیاری مواقع جایگزین مواد زیر برای ایجاد مزه ترش (tart ، sour) در آشپزی می شود :
   9-1) تمر هندی
   9-2) سرکه
   9-3) لیموترش
10. عصاره میوه های گیاه را برای خواباندن گوشت در آن تهیه و بلافاصله مصرف می کنند.
11. از عصاره میوه هایش از جمله در شرق آسیا در تدارک سالاد سبزیجات و مرغ سود می جویند.
12. مخلوط سماق و ماست را همراه با کباب ها سرو می کنند.
13. آشپزهای ماهر معتقدند که هیچگونه جایگزینی برای طعم و مزه سماق وجود ندارد اما برای ایجاد رنگ های مشابه آن می توان از پودر فلفل دلمه ای قرمز موسوم به “پاپریکا” سود بُرد.
14. از میوه های گیاه سماق توسط بومیان سرخپوست آمریکای شمالی برای تهیه نوشیدنی های سنتی موسوم به : ” sumac-ade ، Indian lemonade و Rhus juice استفاده می شود. برای تهیه این نوع نوشیدنی ها ابتدا میوه های شفت آن را در آب خنک می خیسانند سپس آنها را آبکش می نمایند و متعاقبا با شدت تحت فشار قرار می دهند، تا عصاره آنها خارج گردند. مایع حاصله را از پارچه کتانی عبور می دهند و پس از افزودن مقدار شیرین کننده می نوشند.

کاربردهای صنعتی سماق :

1. برگ ها، ریشه ها و پوست ساقه های برخی از انواع سماق ها سرشار از تانن هایی هستند که از آن ها می توان به عنوان جایگزین سایر منابع حاوی تانن سود جُست. به خاطر داشته باشید که سُماق های سمی معمولاً تانن بیشتری دارند. محققین متوسط مقدار تانن برگ هایش را 35 – 20 درصد تعیین کرده اند.
2. برگ های خزان شدۀ این گیاه را در پائیز جمع آوری، خشک و پودر می نمایند و سپس در رنگرزی (dyeing) الیاف و منسوجات و همچنین دباغی چرم (tanning leather) برای اهداف زیر استفاده می کنند :
   2-1 ) به عنوان ماده ثبات
   2-2 ) جهت ایجاد رنگ قهوه ای
3. حدوداً 4 درصد محصول سماق مدیترانه ای برای دباغی چرم مصرف می شود. فعالیت دباغی چرم با کمک سُماق در کشور مراکش بسیار رایج است. چرم های دباغی شده با سُماق از ویژگی هایی چون : قابل انعطاف تر ، وزن کمتر و رنگ روشن تر برخوردارند.
4. نوعی روغن از فشردن بذور آن حاصل می آید، که همانند پیه پایدار و با ثبات است لذا از آن برای تهیه شمع استفاده می کنند. روغن مزبور ضمن سوختن به خوبی روشنائی می بخشد و دود معطری را پراکنده می سازد.
5. از میوه هایش نوعی رنگ سیاه بدست می آورند.
6. از پوست ساقه هایش نیز انواعی از رنگ های زرد و قرمز را تهیه می کنند.
7. خاصیت رنگرزی آن از زمانی مورد توجه قرار گرفت که آن را همراه با سنگ های مرمر سفید از کشورهای دور توسط کشتی ها به اروپا حمل می کردند. در اثنی اینگونه انتقال های دریایی غالبا پودر سُماق ها بطور اتفاقی بر روی سنگ های مرمر می نشستند و در اثر نمناک شدن باعث تغییر رنگ عمیق آنها می گردیدند.
8. محصولات نساجی مبتنی بر پروتئین نظیر : ابریشم و پشم های بُز، گوسفند و خرگوش را میتوان سریعا با رنگ طبیعی سُماق ملوّن ساخت
9. دستورالعمل رنگرزی با سماق به شرح زیر است :
   ابتدا باید مواد زیر تهیه شوند :
   الف- نیم پیمانه میوه آن
   ب- یک پوند پشم
   پ- چهار گالن آب
   دانه های آن را پس از شکستن در آب می ریزند و برای 1/5 ساعت می جوشانند. محلول حاصله را صافی می کنند سپس آن را با افزودن آب به حجم 4 گالن می رسانند. پشم ها را در داخل محلول غوطه ور می سازند و آن را به مدت 1 ساعت به آرامی می جوشانند، تا رنگ آن به قهوه ای مایل به زرد تغییر یابد. قرار دادن قطعه ای فلز آهن در داخل دیگ می تواند رنگ خاکستری دلخواه را بوجود آورد.
10. بسیاری از پرورش دهندگان زنبور عسل یا زنبورداران از دانه های خشک آن dried bobs به عنوان ماده سوختنی دودزا در دستگاه های مولد دود بهره می جویند.
11. ساقه های گیاه سماق دارای مجاری نرمی در بخش مرکزی است لذا با حذف بخش مذکور می توان از ساقه ها به عنوان چوب سیگار و یا لوله پیپ استفاده کرد.
12. چوب های خشک درختچه های آن در معرض امواج “اولتراویولت” یا “ماوراءبنفش” (UV) به خوبی می درخشند.
13. از مشتقات آن برای جلوگیری از پوسیدگی چوب ها استفاده می شود.

کاربردهای دارویی سماق :

مهمترین کاربردهای دارویی آن به شرح زیر می باشند :

1. میوه های آن حاوی فلاونول ها، اسید فنولیک، تانن های قابل هیدرولیز، آنتوسیانین ها و اسیدهای آلی با خواص داروئی می باشند.
2. میوه های گیاه سماق حاوی اسیدهای تارتاریک، سیتریک و مالیک هستند، که کاربردهای دارویی دارند.
3. نتایج بسیاری از پژوهش های اخیر حاکی از وجود اثرات آنتی اکسیدانی آن و مشتقات آن از جمله عصارۀ سماق بوده اند.
4. عصارۀ میوه هایش می تواند انسان را در برابر صدمات اکسیداسیونی DNA محافظت نماید زیرا قابلیت بارزی در بروز فعالیت های آنتی اکسیدانی و ضد میکربی دارد.
5. عصاره الکلی میوه های نارس و رسیده آن بواسطه ویژگی ضد میکربی می تواند از رشد طیف وسیعی از باکتری های گرَم مثبت و گرَم منفی نظیر انواع زیر جلوگیری نماید :
   5-1 ) باسیلوس سریوس
   5-2 ) استافیلوکوک ایریوس
   5-3 ) اشرشیا کولی
6. از بذور و برگ هایش برای موارد زیر استفاده می شود :
   6-1 ) درمان اسهال خونی
   6-2 ) رفع خلط خونی
   6-3 ) آماس ملتحمه
7. بذور آن را قبل از وعده های غذایی برای اهداف زیر میل می نمایند :
   7-1 ) تحریک و تهییج
   7-2 ) افزایش اشتها
   7-3 ) رفع مشکلات گوارشی
8. از سماق همراه با پیاز تازه قبل از غذا به عنوان اشتها آور (appetizer) بهره می گیرند.
9. در برخی مناطق خاورمیانه از میوه هایش نوعی نوشیدنی ترش مزه تهیه می کنند، که برای عارضه “دل بهم خوردگی” تجویز می شود.
10. از برگ های گیاه در طب سنتی برای درمان بیماری های دهان و گلو استفاده می برند.
11. بومیان سرخپوست آمریکایی برگ ها و میوه هایش انواع صیقلی و شاخ گوزنی را با برگ های خشک توتون (تنباکو) مخلوط می کنند و به عنوان ماده دخانی مصرف می نمایند.
12. پودر حاصل از پوست ساقه هایش برای پاک کردن جرم دندان ها استفاده می شوند.
13. دَم کردۀ پوست ساقه هایش برای تسکین بیماری های ویروسی چشم کاربرد دارد.
14. سائیده شدۀ پوست ساقه آن در آب را برای درمان “خون دماغ” بر پیشانی می مالند.
15. پودر میوه های آن را بر روی تخم مرغ پخته می پاشند و برای درمان اسهال تناول می کنند.
16. بومیان سرخپوست آمریکای شمالی از جوشاندۀ (decoctin) میوه هایش به میزان 150 سی سی به صورت خوراکی برای درمان بیماری های کبدی، اسهال و ناراحتی های سیستم ادراری تجویز می نمایند. جوشانده مزبور باید 3 دفعه در روز تا زمان وقوع درمان نوشیده شود.
17. بررسی ها حاکی از آن هستند که میوه های سماق شاخ گوزنی از خاصیت آنتی اکسیدانی معادل 1500 میکرومول (μmol) عنصر “تیلوریوم” بر گرم (TE/g) بر اساس واحد ظرفیت جذب رادیکال آزاد اکسیژن یا ” ORAC) ” Oxygen Radical Absorbance Capacity) برخوردارند. “تیلوریوم” عنصر شماره 52 جدول عناصر شیمیائی محسوب می گردد.
18. نتایج پژوهشی مؤید آن هستند که میوه های آن دارای اثرات ضد فشار خون یا Anti hypertension Blood Pressure قابل ملاحظه ای هستند.
19. برخی متقدمین دانش طب خواص درمانی زیر را برای نوشیدنی سماق عنوان نموده اند :
    19-1 ) رفع سوء هاضمه
    19-2 ) رفع بی اشتهایی
    19-3 ) درمان اسهال
    19-4 ) قطع خونریزی
    19-5 ) درمان قند خون یا دیابت و بسیاری خواص دارویی دیگر که در فایل آموزش بیان شده است.

سرفصل های این فایل آموزش ازدیاد گیاه سماق :

• سُماق؛ خواص و کاربردها
• مقدمه
• تاریخچه استفاده
• گیاهشناسی
• مهمترین انواع گیاه سماق
• سماق شاخ گوزنی
• سُماق های سمی
• روش های ازدیاد سماق
• کنترل درختچه های سُماق ناخواسته
• برداشت محصول سُماق
• تهیه ادویه سُماق
• ترکیبات شیمیائی موجود در سُماق
• کاربردهای گیاه سُماق
• موارد تفصیلی کاربردهای گیاه سماق
• کاربردهای غذایی
• کاربردهای صنعتی
• کاربردهای داروئی آن
• کاربردهای داروئی آن در طب سنتی
• کاربردهای داروئی آن در طب مدرن
• خواص آنتی اکسیدانی
• خواص ضد باکتریائی
• خاصیت سُماق در بروز موتاسیون
• خاصیت تنزل قند خون
• خاصیت ضد جابجائی سلول های ماهیچه ای آن
• خاصیت ضد خون کاستی سُماق
• خاصیت محافظت از DNA
• خاصیت ضد قارچ گیاه سماق
• غربالگری فعالیت ضد باکتریائی عصارۀ محلول در آب
• واکنش باکتری ها در مقابل رنگ آمیزی تشخیص آزمایشگاهی
• اثرات ضد میکربی عصارۀ محلول در آب سُماق بر رشد باکتری های غذازاد
• فعالیت های آنتی اکسیدانی و ضد باکتریائی عصارۀ الکلی میوۀ آن ایرانی
• نقش آن در کنترل سرطان پستان