طرح توجیهی پرورش گیاه بلادونا

گیاه بلادونا یا شاهبیزک از جمله گیاهان علفی چندساله خانواده تاجریزی یا “سولاناسه” است که بومی قاره اروپا (اتریش، اوکراین، آلبانی)، شمال آفریقا (الجزایر، مراکش)، غرب آسیا (ایران، ترکیه) و بخش هایی از کانادا و ایالات متحده آمریکا می باشد. پرورش آن در اروپا، آمریکای شمالی و جنوبی و در مناطقی از هند و پاکستان صورت می گیرد. از ترکیبات موجود دربلادونا بعنوان : دارو، مواد آرایشی و سم استفاده می گردد. دیگر خویشاوندان بلادونا عبارت از : سیب زمینی، گوجه فرنگی، بادمجان، تاتوره، توتون، فلفل سبز و گرگ تیغ (wolfberry) می باشند.

گیاهشناسی 

• آتروپا بلادونا (Atropa belladonna) گیاهی علفی و چند ساله با شاخه های متعدد است که به حالت نیمه بوته ای از ناحیه طوقه منشعب می گردد. ارتفاع این گیاه تا 1/5 متر می رسد.
• ریشه های بلادونا به رنگ قهوه ای و ضخامت 2 – 1 اینچ می باشند. ریشه های بلادونا بیش از یک فوت طویل می گردند. آنها ستبر و منشعب هستند.
• بلادونا برگ هایی تخم مرغی به طول 18 سانتی متر دارد.
• گل هایش زنگوله ای شکل به رنگ ارغوانی با رایحه ای ضعیف می باشند.
• میوه ها به شکل “سته” و سبز رنگ هستند که در مرحله رسیدگی به رنگ سیاه براق در می آیند. آنها حدود 1 سانتی متر قطر دارند. میوه های بلادونا از طعم شیرین برخوردارند و گواینکه حاوی آلکالوئیدهای سمی هستند، توسط برخی حیوانات خورده می شوند.
• آنها پس از رسیدن بر سطح زمین می افتند و بدین طریق موجب پخش شدن بذور می شوند.
• واریته ” A.b.lutea ” دارای گل ها و میوه هایی به رنگ زرد کمرنگ است.
• این گیاه غالباً بوته های بزرگ با عادت رشد ایستاده و سته های آشکار تولید می کند ولیکن بندرت در باغچه ها کاشته می شود. پرورش گیاه معمولاً در نقاط سایه و مرطوب با خاک های سرشار از آهک انجام می شود.
• جوانه زنی بذور ریز آتروپا به سختی انجام می گیرد زیرا بواسطه برخورداری از پوسته سخت حائز دوره دورمانسی هستند. جوانه زنی تحت شرایط دمایی متغیر طی چندین هفته امکان پذیر می باشد اما با استفاده از هورمون اسید جیبرلیک (GA) می توان به تسریع عمل جوانه زنی بذور پرداخت.
• گیاهچه های جوان در خاک های آلوده به سرعت دچار بیماری بوته میری می گردند.

شرایط پرورش گیاه بلادونا

گیاه بلادونا که دارای ساقه های ارغوانی، ریشه های کلفت، برگ های سبز تیره با دُمبرگ های کوتاه، گل های زنگوله ای ارغوانی و میوه های سته ای به رنگ سیاه براق است، پرورش آن در شرایط محیطی مرطوب، سایه، خاک های شور و اقالیم خنک بخوبی انجام می شود.

گیاه بلادونا و سمیت آن

در پرورش گیاه بلادونا باید دقت داشت که گیاهان در همه جوانب محیط زیست حضور دارند، غالباً بعنوان یکی از مهمترین عوامل مسمومیت کودکان زیر 6 سال محسوب می شوند. گیاهان سمی در صورتیکه به مقدار کافی مصرف شوند، بخوبی می توانند مهلک باشند. میزان سمیت اینگونه گیاهان به عوامل زیر بستگی دارد :

1. نوع و مقدار سم موجود که از یک گیاه به گیاه دیگر و حتی در گونه های نظیر متفاوتند
2. مرحله بلوغ گیاه یا میوه ها
3. بخشی از گیاه که مصرف می شود مثلاً ساقه های گیاه ریواس خوراکی هستند درحالیکه برگ هایش سمی می باشند

میزان سمیت حاصل از پرورش بلادونا بشرح زیر می باشند :

• سمیت شدید :
  این نوع سمیت می تواند منجر به بروز علائمی در جهت تهدید جدّی سلامتی نظیر : ضربان نامنظم قلب ، دشواری تنفس ، حمله ناگهانی مشابه صرع ، شوک و رعشه گردد.
• سمیت متوسط :
  این نوع سمیت ممکن است به بروز علائمی نظیر : توهم ، ناراحتی های شدید شکمی ، خارش و تورم پوست بینجامد.
• سمیت ملایم :
  علائم حاصله از جمله : تهوع ، استفراغ ، اسهال ، خارش پوست معمولاً باعث مخاطرۀ زندگی نمی شوند.

اغلب گیاهان حائز ویژگی سمی و پادزهری از خانواده تاجریزی یا سولاناسه می باشند که آنها را می توان از طریق خصوصیات گل شناسایی نمود. آلکالوئیدها از ترکیبات آلی نیتروژنه محسوب می شوند که همچون بازها و نمک ها با اسیدها وارد عمل می شوند.

آلکالوئیدها معمولاً در تمامی پیکرۀ گیاهان گسترش یافته اند بنابراین تمامی بخش های قابل هضم گیاهان از توانایی ایجاد مسمومیت برخوردارند. آلکالوئیدهای موجود در گیاهان حاوی پادزهر را “تروپن” می نامند. آلکالوئید “تروپن” در 25 جنس و 2000 گونه از گیاهان یافت می شوند.

بسیاری از گونه های گیاهان سولاناسه حاوی غلظت های متفاوتی از آلکالوئید “تروپن” هستند. بذور گیاه تاتوره حاوی بیشترین غلظت آلکالوئید “تروپن” معادل 0/1 میلی گرم آتروپین در هر بذر هستند. علائم کلینیکی آلکالوئیدهای “تروپن” معمولاً مشابهند. بروز علائم مسمومیت غالباً 4 – 1 ساعت پس از بلع ظاهر می گردند.

در صورتیکه گیاه بصورت چای و یا دُخان مصرف شود آنگاه علائم مسمومیت سریع تر بروز می یابند. دوام مسمومیت آلکالوئیدی از چند ساعت تا چندین روز به طول می انجامد. بلادونا از جمله سمی ترین گیاهان نیمکره شرقی زمین است زیرا تمامی بخش های آن حاوی آلکالوئید “تروپن” می باشند.

در پرورش گیاه بلادونا باید دقت داشت که میوه های ستۀ بلادونا بیشترین خطر را برای کودکان باعث می شوند زیرا جذابیت بصری زیادی برای آنها دارند ضمن اینکه از مزه شیرین برخوردارند. مصرف 5 – 2 میوۀ بلادونای رسیده می تواند برای یک انسان بالغ مرگ آور باشد.

اگر چه آتروپین را می توان به میزان جزئی از پوست میوه های نارس آن جداسازی نمود اما در این حالت بروز علائم مسمومیت بسیار نادر است. ریشه ها اصولاً سمی ترین قسمت محسوب می شوند. بلعیدن یک برگ آن ممکن است موجب وخامت سلامتی بزرگسالان گردد.

مواد فعاله موجود در پیکره گیاه و مزایای پرورش بلادونا عبارتند از :

1. آتروپین :
   آتروپین را در سال 1819 میلادی از ریشه گیاه بلادونا استخراج نمودند ولیکن فرم خالص آن را در سال 1833 میلادی تهیه کردند. “لیفورت” در سال 1873 میلادی نشان داد که بیشترین مقدار آتروپین در ریشه های جوان به میزان 0/6 درصد وجود دارد درحالیکه غلظت آن در ریشه های مسن گیاه به میزان 0/31 – 0/25 درصد است.
2. هیوسین یا اسکوپولامین
3. هیوسیامین :
   هیوسیامین با فرمول مشابه هیوسین یعنی C17H23NO3 از اصلی ترین آلکالوئیدهای بلادونا می باشد که شیمیدان ها آنرا تبدیل به آتروپین می نمایند.
4. سولانین :
   سولانین علاوه بر شاخه و برگ های گیاهان خانواده سولاناسه در غده های سیب زمینی سبز نیز یافت می شود. سمیت سولانین به ندرت در انسان ها مشاهده می شود اما مصرف مکرر بواسطه خاصیت تجمع بیولوژیک در چربی ها موجب بروز سرطان می گردد.

“هارتمن” از شناسایی 13 نوع آلکالوئید در ریشه های بلادونا خبر داده است. تمامی مواد مزبور از ویژگی پادزهری برخوردارند. امروزه بلادونای تجارتی حاوی 0/5 درصد از آلکالوئیدهای گیاه می باشد.

دُز کشنده آتروپین در حدود 10 میلی گرم است ولیکن این موضوع به عوامل دیگری نیز وابسته است. گیاه “مَه گل” دارای بیشترین ماده اسکوپولامین در خانواده سولاناسه به میزان 3/85 میلی گرم در هر گرم برگ می باشد. اسکوپولامین ها دارای ساختار آمین سه وجهی هستند و اثرات مسمومیتی مشابه آتروپین دارند لذا سریعاً در سیستم عصب مرکزی یا CNS نفوذ می کنند. دُز کشنده اسکوپولامین حدود 4 – 2 میلی گرم است.

کاربردها و موارد مصرف

شما با تولید و پرورش گیاه بلادونا می توانید با توجه به کاربردهای فراوان آن به سودآوری برسید که در زیر موارداستفاده آن را ذکر می کنیم:

1-کاربردهای آرایشی :
1-1 – از قطره چشمی بلادونا برای اتساع مردمک چشم به منظور افزایش جذابیت های زنانه بهره می گرفته اند.
2-1 – از این قطره برای رفع اثرات سم قارچی “ماسکارین” (muscarine) که موجب تنگ شدن مردمک چشم می گردد، استفاده می کنند.
3-1 – همچنین برای کاهش انحراف بصری سود می جویند گواینکه استفاده مکرر از آن احتمالاً موجب کوری خواهد شد.
4-1 – زنان رومی ، عصارۀ بلادونا را بر گونه و لب می مالیدند تا برافروخته جلوه نمایند.

2- کاربردهای دارویی :
1-2 – از بلادونا برای قرون متمادی بعنوان داروی گیاهی به منظور :
مسکن دردها، شُل کنندۀ عضلات، ضد افسردگی، تسکین دردهای قاعدگی، معالجه زخم معده، کاهش واکنش های هیستامینیک، درمان سیاه سُرفه، پادزهر مارگزیدگی، اسپاسم نایژه ای، پارکینسون، سر درد، معضلات حرکتی و رفع تهوع استفاده می نمایند.
2-2 – از آلکالوئیدهای بلادونا در ترکیب فنوباربیتال سود می جویند.
3-2 – از ترکیب بلادونا و افیون برای تسکین دردهای احشائی ناشی از اسهال بهره می گیرند.
4-2 – سولفات آتروپین را در معاینات چشم بکار می برند.
5-2 – در قرون وسطی از آتروپین بعنوان داروی بیهوشی در اعمال جراحی استفاده می شد.
6-2 – تنتور ( tincture ) بلادونا را از عصاره الکلی گیاه تازه و شاداب در پایان مرحله غنچه دهی بدون بخش های لیگنینی ساقه ها بر طبق شیوه آلمانی HAD بدست می آورند. حداکثر مقدار مواد آلکالوئیدی تنتور بلادونا 0/1 درصد برمبنای هیوسیامین می باشد. دُز مجاز مصرف روزانه در حدود 5 میلی لیتر برای خوک، گوسفند و بُز و حدود 10 میلی لیتر برای اسب و گوساله بصورت تزریقی است. معمولاً دُز تزریقی برای حیوانات مزبور را 0/2 – 0/02 میلی گرم بر کیلوگرم وزن زنده تجویز می کنند.
7-2 – از آمیزه های “آتروپا بلادونا” جهت مداوای دردهای اسپاسم، قولنج، ناراحتی های صفراوی و گوارشی در انسان بهره می گیرند. آمیزه های بلادونا مطابق استاندارد باید حاوی 0/32 – 0/28 درصد آلکالوئید هیوسیامین معادل 320 – 280 میلی گرم در 100 گرم باشند. مقدار کل آلکالوئیدها در بخش های روزمینی حدود 2 – 0/2 درصد وزن خشک آنها است درحالیکه مقدارشان در ریشه ها حدود 1/2 – 0/2 درصد می باشد. عصاره گیاه آتروپا را برای تهیه آمیزه ها آنچنان با آب رقیق می سازند که مقدار آلکالوئیدها به کمتر از 0/001 درصد برسند و برای این منظور از مقدار کمتر از 1 درصد عصاره بلادونا در آب استفاده می شود.

3- کاربردهای سمی :
1-3 – در قدیم از آلکالوئید تروپن بعنوان سم بهره می گرفتند لذا آنرا به نوک پیکان ها در جنگ ها می آلودند تا بدینگونه بر قدرت کُشندگی تیرها بیفزایند.
2-3 – با اختلاط آلکالوئیدهای بلادونا با غذاها موجب مرگ خاموش دشمنان و مخالفان می گردیدند.
3-3 – در گذشته باور داشتند که استفاده از مخلوط : بلادونا با شیرابه های خشخاش ، تاج الملوک و شوکران بصورت مرهم می تواند باعث توهم و پریشانی خیال گردد.