طرح توجیهی پرورش گیاه كوشيا
كمبود منابع آب مناسب نگران كننده ترين تهديد در راه توسعه پايدار كشاورزي در ايران است. از طرف ديگر تامين غذای دام نيز يكي از دغدغه هاي مهم و اهداف كشاورزي كشور است. علاوه بر منابع آب سطحي تجديدپذير شور، حجم قابل توجهي از منابع آب زيرزمينی شور نيز موجود است، که با کاشت گیاه كوشيا میتوان ازین موانع عبور کرد.
تخمين زده مي شود كه حدود 1/73 ميليارد متر مكعب منابع آب زيرزميني شور در حوزه های رودخانه ای مهم كشور وجود داشته باشد كه با رعايت موازين زيست محيطي مي توانند در راستاي توليد در بخش كشاورزي مورد استفاده قرار گيرند.
اهلی سازی گياهان شور زيست (هالوفيت ها) كه در حال حاضر در رويشگاه هاي طبيعي شور و خشک می رويند، آنها را به عنوان گياهان زراعی جديدی معرفی خواهد ساخت. در طرح کاشت گیاه كوشيا به معرفي گياه كوشيا و مراحل كاشت، داشت و برداشت گياه براي كشاورزاني كه داراي منابع آب بسيار شور هستند پرداخته مي شود.
معرفی گیاه كوشيا
كوشيا (جارو) از خانواده اسفناجيان يک گياه دو لپه علفي يكساله است كه به دليل داشتن سيستم ريشه اي گسترده و عميق با نواحي خشک به خوبي سازگاري دارد. اين گياه مي تواند تا عمق پنج متري خاک نفوذ كند و ريشه هاي جانبي آن تا فاصله هفت متري نيز گسترش يابد.
كوشيا مي تواند در خاكهاي بسيار شور رشد كند و تنها گياهي باشد كه در اين مكانها ديده مي شود. در واقع کاشت گیاه كوشيا در نواحي خشک و نيمه خشک میتواند انجام شود. اين گياه گزینه مناسبي براي كشت سال اول اراضي بسيار شور باشد كه كشاورز به تازگي قصد كشت در آن را دارد.
كوشيا در ايران دارای توده های بيرجند، بروجرد، سبزوار، اصفهان و اروميه است. همچنين در يک توده نيز دارای تنوع زيادی از لحاظ ميزان پربرگی است.
خاک مناسب
جوانه زني در pH كمتر از دو و بيشتر از 12 كاهش مي يابد. مانند ساير گياهان، كوشيا براي جوانه زني نياز به رطوبت دارد. هنگامي كه بذرهاي كوشيا در سطح خاک قرار مي گيرند 74 درصد جوانه زني دارند و هنگامي كه در عمق 3 ميليمتري قرار مي گيرد 57 درصد از بذرها جوانه مي زنند. براي آماده سازي زمين برای کاشت گیاه كوشيا نياز است شخم و ديسک زده شود.
بهتر است بذر در سطح خاک پاشيده شده و بر روي آن با ماله مقدار كمي خاک داده شود تا با حركت آب جابه جا نشوند. در مناطقي كه امكان بارندگي بهاره وجود داشته باشد مي توان كوشيا را در سطح زمين پراكنده كرد كه پس از وقوع بارندگي هاي بهاره و رسيدن دماي هوا به حدود 5 تا 10 درجه سانتيگراد سبز خواهد شد.
زمان كاشت، تراكم بوته و عمق کاشت
کاشت بهاره گیاه كوشيا (فروردين) براي توليد علوفه و كشت تابستانه (تير) براي توليد دانه مناسب است. به منظور توليد علوفه ميزان 4 كيلوگرم در هكتار بذر كوشيا براي كشت كافي است. وزن هزار دانه كوشيا 0/77 گرم است.
از آنجايي كه بذر كوشيا قوه ناميه خود را سريع از دست مي دهد نياز است كه بذر هر ساله تهيه شود. بهترين تراكم براي توليد بذر، 20 بوته در مترمربع و براي توليد علوفه، 30 بوته در متر مربع و بهترين فاصله رديف نيز 50 سانتيمتر است.
مراحل رشدی آن
بذر كوشيا با رسيدن دماي هوا به 5 تا 10 درجه سانتيگراد در طول يک روز جوانه مي زند. بيشترين درصد جوانه زني بذر در محيط غير شور است و با افزايش ميزان شوري آب تاخير در سبز شدن و رشد اوليه گياهچه مي شود. گرچه کاشت گیاه كوشيا به دليل جوانه زني سريع مي تواند در خاكهاي بسيار شور نيز به خوبي انجام شود.
بعد از سپري شدن مرحله سبز با افزايش شوري آب تا 28 دسي زيمنس برمتر در بيرجند 36 درصد كاهش عملكرد مشاهده شد. در حاليكه در استان گلستان تا شوري 21 دسي زيمنس بر متر كاهش معني داري در ميزان توليد زيست توده مشاهده نشد. در استان خراسان رضوي نيز افزايش شوري آب تا 23 دسي زيمنس برمتر، تاثيري در ميزان توليد زيست توده نداشت.
آفات و بيماريها
گياهچه كوشيا حساس به بوته ميري است. بيماري در اثر فعاليت قارچ Pythium ايجاد مي شود. آثار بيماري بعد از سبز شدن ظاهر مي شود. در اثر اين بيماري تغيير رنگ برگها و بوته ميري و در نهايت مرگ گياهچه مشاهده مي شود. لكه برگي هنگامي كه گياهچه كوشيا 5 – 7 سانتيمتر است مشاهده مي شود. البته آزمايشاتي در كشور انجام شده و در مزارع کاشت گیاه كوشيا بيماري مشاهده نشد.
كوشيا به آفات و بويژه ملخ ها مقاوم است و تاكنون آفات و بيماري بر روي اين گياه در ايران مشاهده نشده است. مرحله گلدهي در کاشت تابستانه گیاه كوشيا در استان گلستان جمعيت بالايي از كفشدوزكي با اسم علمي Bulaea lichatschovi مشاهده شد كه از نوع نادر كفشدوزک هايي است كه از گرده گل خانواده كنوپادياسه تغذيه مي كند.
نياز كودی
در عملیات کاشت گیاه كوشيا به طور متوسط به 50 كيلوگرم در هكتار نيتروژن خالص ( 110 كيلوگرم اوره ) و 20 كيلوگرم در هكتار سوپر فسفات تريپل (معادل 43 كيلوگرم در هكتار) نیاز دارد. از آنجايي كه اين گياه از خانواده گياهان لگومينه نيست مصرف كود نيتروژن موجب بهبود ميزان پروتئين علوفه توليدي مي شود.
مصرف نيتروژن بيشتر از نياز كوشيا نيز موجب تجمع نيترات و اكسالات و در نهايت مسموميت دام می شود. ميزان پروتئين كوشيا به طور متوسط 20 درصد است. تغيير رنگ برگها مهمترين مشخصه كمبود نيتروژن در اين گياه است.
كاربرد كود زماني كه کاشت به طور متوالي در طي چند سال در يک زمين انجام مي شود ضروري است زيرا 8 تن در هكتار ماده خشک اين گياه با 12/5 درصد پروتئين موجب جذب 160 كيلوگرم نيتروژن در هكتار مي شود. افزايش كود نيتروژن موجب افزايش ميزان اكسالات در گياه مي شود بنابراين استفاده از كود نيتروژن در اين گياه بايد با دقت بيشتري انجام شود.
نياز آبی و كارايی مصرف آب
كارايي مصرف آب در كوشيا سه برابر يونجه است. كوشيا براي توليد حداكثر زيست توده و بذر در منطقه بيرجند و مشهد به 830 ميليمتر تا پايان دوره رشد و در استان گلستان 300 ميليمتر آب تا مرحله برداشت علوفه در كاشت بهاره گیاه كوشيا نياز دارد. در كشت تابستانه 228 ميليمتر آب تا زمان برداشت علوفه نياز داشته است.
ضريب گياهي كوشيا در بيرجند 1/2 و در گلستان در كشت بهاره 0/6 گزارش شده است. افزايش دوره آبياری از 7 به 14 روز موجب كاهش 25 درصد در توليد ماده خشک در بيرجند شد در حاليكه در مشهد اختلاف معني داري مشاهده نگرديد. تامين 80 درصد نياز آبي اين گياه در مناطق خشک تاثير زیادی بر كاهش توليد ماده خشک ندارد.
در استان گلستان حتي تامين 50 درصد نياز آبي براي اين گياه كافي بود. در واقع، اعمال روش كم آبياري در تيمارهاي مختلف غير شور تا شوري 21 دسي زيمنس برمتر مطلوبتر بوده ولي در شوري هاي بالاتر بايد 100 درصد آب مورد نياز گياه تامين شود.
ميزان توليد
كوشيا يک گياه روز كوتاه است و در طول روز كمتر از حد آستانه شروع به گلدهي مي كند. در مطالعات مزرعه ای در داكوتاي شمالي حد بحراني طول روز براي گلدهي 13 توده كوشياي مورد بررسي، بين 13 تا 15 ساعت گزارش شده است. با توجه شرايط آب و هوايي و تاريخ کاشت مي تواند چند چين داشته باشد. چين اول خوش خوراک است و ارزش تغذيه اي بالايي دارد.
براي رشد مجدد گياه، بايد محصول از 15 سانتيمتري سطح زمين برداشت شود. كوشيا در استان گلستان در اواسط مرحله گلدهي در كاشت تابستانه (تير ماه) و در شوري آب حدود 21 دسی زيمنس برمتر قادر به توليد 10 تن علوفه خشک در هكتار است و در كشت بهاره (اواسط فروردين) در شوري 21 دسي زيمنس بر متر 25 تن در هكتار علوفه خشک توليد مي كند.
در مشهد با کاشت گیاه كوشيا در اوايل خرداد ماه، میتوان 9 تن در هكتار علوفه خشک توليد كرد، که قادر است در شوري 42 دسی زيمنس برمتر و كشت تابستانه 8 تن در هكتار ماده خشک توليد كند گرچه سوختگي ناشي از نمک در نوک برگها كاملا قابل مشاهده بود.
بهترين زمان برداشت براي علوفه پايان مرحله غنچه دهي و ابتداي مرحله گلدهي است. در آزمايشاتي كه در شمال و شمال شرق كشور انجام شده پتانسيل توليد بالايی نشان داده است. از آنجايي كه طول فصل گرما در مناطق فلات مركزي ايران و جنوب كشور بيشتر است، انتظار مي رود در اين مناطق تعداد چين بيشتري داشته باشد.
جدول عملكرد زيست توده خشک كوشيا در مناطق مختلف كشور
| شوری آب (دسی زيمنس بر متر) |
وزن خشک زيست توده (تن در هكتار) | |||
| شمال استان گلستان | مشهد | بیرجند | ||
| كشت تابستانه | كشت بهاره | كشت 10 خرداد | —— | |
| 1/5 | 13/42 | 37/23 | — | 9/67 |
| 7 | 13/93 | 28/91 | 8/54 | 9/91 |
| 14 | 11/93 | 29/24 | 8/30 | — |
| 21 | 10/13 | 25/22 | 7/53 | — |
| 28 | 10/17 | 23/73 | — | 6/18 |
| 35 | 8/83 | 18/50 | — | — |
| 42 | — | 8/97 | — | — |
پيش بينی خسارت در اثر تنش شوری و خشكی
در كاشت تابستانه گیاه كوشيا به ازای هر ميليمتر افزايش مصرف آب 6/7 كيلوگرم در هكتار و در كشت بهاره 4/8 كيلوگرم در هكتار محصول افزايش يافت و به ازاي هر واحد افزايش شوري آب آبياري در كشت تابستانه 154 و در كشت بهاره 511 كيلوگرم در هكتار محصول كاهش يافت.
در صورتي كه قيمت هر كيلوگرم كوشياي خشک 5000 ريال در نظر گرفته شود. در كاشت تابستانه ميزان خسارت به ازاي هر واحد افزايش شوري آب آبياري 770000 ريال در هكتار و به ازاي هر ميلي متر كاهش مصرف آب 33500 ريال در هكتار و در كشت بهاره به ترتيب 2555000 و 24000 ريال در هكتار خواهد بود. البته در صورتي كه ساقه گياه به عنوان جارو فروخته شود ارزش افزوده بيشتري براي كشاورز خواهد داشت.
جدول تغييرات ميزان محصول توليدی به ازای هر واحد تغيير
| بهاره | تابستانه | |
| افزايش محصول به ازای هر ميلي متر افزايش مصرف آب (كيلوگرم در هكتار) |
4/8 | 9/8 |
| كاهش محصول به ازای هر واحد افزايش شوري آب (كيلوگرم در هكتار) |
511- | 110- |
كيفيت علوفه
كوشيا را می توان تا 50 درصد در جيره غذايي دام وارد نمود. وارد كردن آن به جيره غذايي دام بين 20 تا 40 درصد بسيار مناسب است و تاثير منفي در توليد دام ندارد. با افزايش شوري نسبت برگ به ساقه افزايش يافته و كيفيت علوفه بهبود مي يابد. در این گیاه درصد پروتئين خام ساقه بسيار كمتر از برگها است و ساقه 2 تا 3 درصد فيبر خام بيشتري نسبت به برگها دارد.
مهمترين عوامل ايجاد كننده سميت گیاه ميزان نيترات، اكسالات و آلكالوئيدها شناخته شده است، مديريت كوددهي نقش مهمي در ميزان اين مواد در گياه دارد. بهترين مرحله برداشت آن انتهای غنچه دهی و ابتدای گلدهی است. در صورتيكه علوفه كوشيا 25 تا 50 درصد در جيره غذايي دام قرار گيرد، تاثيري بر جذب و قابليت هضم توسط گوسفند نخواهد داشت.
درصورتي كه نسبت كوشيا در تغذيه دام بيشتر از 60 درصد باشد موجب كاهش در جذب ماده خشک مي شود. اين گياه را مي توان به صورت سيلو شده نگهداري در جيره نشخوار كنندگان مصرف شود. اضافه كردن يک درصد اوره به سيلاژ كوشيا موجب بهبود كيفيت سيلو مي شود.
تجربيات موفق کاشت گیاه كوشيا
در ژاپن به منظور طراحي فضاي سبز و در كانادا به عنوان علوفه بيش از 50 سال است كه توسط كشاورزان انجام میشود. اين گياه در حال حاضر در استانهاي خراسان (سبزوار) و استان لرستان كشت مي شود و بيشتر به عنوان جارو مورد بهره برداري قرار مي گيرد.
در استان خراسان رضوي منطقه جوين و مشكان سبزوار در اراضي و منابع آبي كه امكان كشت چغندرقند و پنبه وجود ندارد كوشيا كشت مي شود. در برخي مزارع بصورت كشت مخلوط با پنبه و چغندر كشت مي شود. سطح زير كشت آن در منطقه حدود 40 هكتار است. کاشت گیاه كوشيا در 15 فروردين به بعد انجام مي شود.
براي آماده سازي زمين شخم و ديسک زده مي شود و بذرپاشي با دست انجام مي شود و حدود 100 كيلوگرم در هكتار كود اوره داده مي شود. حدود 40 – 60 تن در هكتار علوفه تر در هكتار توليد مي شود. البته كشاورزان اين گياه را به عنوان جارو كشت مي كنند.
