طرح توجیهی کاشت و پرورش گياه فيساليس در گلخانه و فضای باز

گونه (Physalis peruviana L) در داخل كشور تحت عنوان گياه فيساليس و با نام انگليسی  Cape gooseberry در سرتاسر جهان شناخته شده است. مبدا و منطقه تنوع فيساليس در منطقه آند عمدتاً كلمبيا، پرو و اكوادور است و از آنجا به ساير مناطق گرمسيری و نيمه گرمسيری و حتی مناطق معتدل جهان وارد شده است.

بنا به نظر مورتن (1987)، كشت فيساليس در مناطقی كه گوجه فرنگی قابل پرورش است، امكانپذير ميباشد. در جنس فيساليس، حدود 80 گونه دارای ميوه كروی هستند كه با يک كاسه گل متورم محصور شده اند. اغلب گونه های جنس فيساليس وحشی هستند ، فقط 4 گونه از آنها ارزش خوراكی دارند كه شامل: Physalis ixocarpa – Physalis pubescens – Physalis alkelengi – Physalis peruviana هستند.

توليدكنندگان اصلی گياه فيساليس ، كلمبيا ، كنيا، زيمباوه، استراليا، نيوزلند، هند و اكوادور ميباشند. كشورهای اروپايی مصرف كننده اصلی آن هستند كه به عنوان ميوه تازه يا در صنعت دارويی استفاده ميكنند اخيراً به عنوان يک محصول مهم در بسياری از مناطق گرمسيری، نيمه گرمسيری و يا حتی معتدله در سرتاسر جهان در حال گسترش است.

ارزش غذایی

فيساليس به علت ارزش غذایی و دارويی بالا بسيار مورد توجه قرار گرفته است. در ميوه، برگ و ساقه آن تركيباتی وجود دارد كه برای سلامتی انسان مفيد است. به طور گسترده در درمان ديابت، هپاتيت، زخم معده و ساير بيماريها مورد استفاده قرار ميگيرد.

ميوه فيساليس سرشار از پروويتامين آ (36 ميلی گرم در 100 گرم گوشت ميوه)، آسكوربيک اسيد يا ويتامين ث (36 ميليگرم در 100 گرم گوشت ميوه) و برخی ويتامين های ب (تيامين، نياسين و ويتامين ب 12) پروتئين خام، فسفر ( 1/2 ميليگرم در هر 100 گرم گوشت ميوه ) و آهن ( 38 ميليگرم در هر 100 گرم گوشت ميوه) است. همچنين حاوی تركيباتی است كه خاصيت ضدالتهابی و آنتی اكسيدانی دارند.

گياه شناسی فيساليس

فيساليس (عروسک پشت پرده يا توت طلايی) با نام علمی Physalis peruviana گونه ای از خانواده بادمجانيان است كه معمولاً به Cape gooseberry یا Golden berry شناخته می شوند. فيساليس گياهی علفی يا نيمه خشبی و يكساله در نواحی معتدل و چندساله در نواحی گرمسيری و نيمه گرمسيری است. ارتفاع بوته آن 1 تا 1/5 متر است ، اگرچه با تربيت گياه به بيش از 2 متر نيز ميرسد.

سيستم ريشه در اين گياه منشعب و طول ريشه های اصلی بين 50 تا 80 سانتيمتر است. ساقه اصلی علفی، و سبز 8 تا 12 گره دارد. در محل هر گره دو جوانه رويشی و زايشی وجود دارد. برگها متناوب به طول 5 تا 15 سانتيمتر و عرض 4 تا 10 سانتيمتر هستند گلها تكی، دوجنسی و زنگولهای شكل هستند و از جوانه جانبی ايجاد شده اند گلبرگها 5 تايی و به رنگ زرد و كاسه گل سبز رنگ است و در طی همه مراحل نمو به طور كامل ميوه را ميپوشاند.

گلدهی فيساليس تا حدودی در طول روز كمتر از 8 ساعت سريعتر از طول روز 16 ساعت رخ ميدهد، بنابراين گياهی نسبتاً روز كوتاه است. گلدهی آن در مناطق گرم عاری از يخبندان در تمام طول سال رخ ميدهد و 70 تا 80 روز بعد از كشت گياه، گلدهی آغاز ميشود. گلدهی و ميوه دهی این محصول به رقم و شرايط آب و هوايی بستگي دارد. گلها خودگرده افشان هستند اما لرزش ملايم ساقه گلدهنده يا مقداری اسپری با آب باعث افزايش گرده افشانی می شود.

ميوه فيساليس از نوع سته آبدار، دايرهای شكل و سبز تا زرد رنگ با قطر بين 12/5 تا 25 ميليمتر، وزن 4 تا 10 گرم و حاوی 100 تا 300 بذر كوچک است. همچنین از نظر طعم و ظاهر شبيه گوجه فرنگی است اگرچه طعم ترش و شيرين در آن بيشتر احساس ميشود يكی از ويژگيهای  منحصر به فرد آن پوشش ميوه است.

كه پس از ريزش گل، كاسه گل گسترش مييابد و تشكيل يک پوسته حصيری رنگ ميدهد كه از ميوه بسيار بزرگتر است و آن را احاطه ميكند و در جهت پايين ميوه را شبيه فانوس آويزان مي نمايد اين پوسته در طی نمو و رسيدن ميوه كاملاً دور آن را احاطه كرده است و آن را از حشرات، پرندگان، آفات و بيماريها و شرايط نامساعد محيطی حفاظت می کند.

برداشت ميوه فيساليس 60 تا 100 روز بعد از گلدهی صورت ميگيرد ، زمانی كه پوسته به رنگ زرد مايل به قهوه ای رنگ تغيير يابد. فصل ميوه دهی اواخر بهمن تا ارديبهشت است. طول عمر اقتصادی اين گياه بين 9 تا 11 ماه از اولين برداشت بوده و بعد از آن بهره وری و كيفيت ميوه كاهش مييابد عمر ماندگاری ميوه پس از برداشت با كاسه گل يک ماه و بدون آن 4 تا 5 روز است.

شرايط اقليمی و آب مورد نياز

فيساليس در نواحی با ميانگين دمای سالانه بين 13 تا 18 درجه سانتيگراد رشد و نمو مطلوبی دارد. دامنه دمای بهينه برای آن بين 8 تا 20 درجه سانتيگراد است. همچنین این گياه ميتواند دمای پائين تا 5 درجه سانتيگراد و دمای بالا تا 35 درجه سانتيگراد را تحمل نمايد اما دمای مناسب برای آن 21 درجه سانتيگراد است.

دمای بالای 30 درجه سانتيگراد باعث آسيب به گل و ميوه و افزايش پيری زودرس می شود همچنين دمای پایین (كمتر از 10 درجه سانتيگراد) ميتواند از رشد گياه جلوگيری كند. فيساليس مقاومت كمی نسبت به يخبندان دارد و خسارت زيادی در دمای شبانه زير 2- درجه سانتيگراد به آن ميرسد.

گياه در طی دوره رشد به شرايط عاری از يخبندان نياز دارد، زيرا يخبندان باعث خشک شدن آن می شود دما و نور نقش مهمی در اندازه، رنگ، ارزش غذايی، مزه و رسيدن ميوه فيساليس ايفا می كنند. برای رشد و نمو به نور كامل نياز دارد و برای توليد ميوه باكيفيت به حدود 1500 تا 2000 ساعت نور در سال نيازمند است.

در طی فصل رشد، بارندگی در حدود 1000 تا 1800 ميليمتر و رطوبت نسبی 70 تا 80 درصد برای آن مناسب است. حداقل ميزان بارندگی موردنياز برای توليد ديم فيساليس 800 ميلی متر است. افزايش بارندگی تا 4300 ميلی متر باعث افزايش رشد و عملكرد آن ميشود.

برای رشد مناسب فيساليس، در صورت عدم تأمين آب توسط بارندگی، بايستی آبياری صورت گيرد همچنين رطوبت بيش از حد ميتواند باعث بيماری، اختلال در گرده افشانی و زردی و ريزش برگها شود فيساليس بسيار به خشکی و بادهای شديد حساس است بنابراين در كشت آن از بادشكن استفاده می شود.

خاک

گياه فيساليس ميتواند در محدوده وسيعی از خاكها و شرايط آب و هوايی رشد نمايد. به علت سازگاری با آب و هوای مديترانه ای و چندين نوع خاک به عنوان گونه بسيار مقاوم طبقه بندی شده است. خاک رسی – شنی با زهكشی مناسب و غنی از مواد آلی (بيشتر از 4 درصد) برای آن مطلوب بوده و pH در حدود 5/5 تا 6/8 برای كشت آن مناسب است.

به دليل سيستم ريشه سطحی همانند گوجه فرنگی مالچ و كود آلی به نگهداری آب و مواد غذایی خاک كمک ميكند گياهی به نسبت مقاوم است و در خاكهای فقير ميتواند رشد كند. فيساليس قادر به تحمل شرايط شوری متوسط است.

كوددهی

نيتروژن، پتاسيم، كلسيم و بور ، مهمترين عناصر غذایی برای فيساليس هستند. نيتروژن مسئول رشد طولی شاخه ها و توليد ميوه است. پتاسيم در گلدهی و رشد ميوه نقش دارد. محلول پاشی با كلريدپتاسيم 1 درصد قبل و بعد از گلدهی باعث افزايش گلدهی و كيفيت ميوه می شود كلسيم در تشكيل بافتهای كاسه گل بسيار مؤثر است.

كاربرد 100 كيلوگرم كود نيتروژنه ، 60 كيلوگرم كود فسفاته و پتاسه برای گياه فيساليس مناسب است. بور نسبت به ساير عناصر كم مصرف اهميت بيشتری دارد و كمبود آن باعث كاهش مواد جامد محلول ميوه می شود.

البته ذكر اين نكته نيز مهم است كه اگر خاک خيلی غنی باشد ، باعث تشويق توليد برگ و كاهش باردهی می شود و در مواردی مشاهده شده است كه حتی دادن كود متوسط، باعث رشد رويشی بيش از حد و كاهش گلدهی می شود. لذا تغذيه متعادل اهميت زيادی دارد.

تكثير

گياه فيساليس به روش جنسی (بذر) و غيرجنسی (قلمه، خوابانيدن هوايی، پيوند زدن و كشت درون شيشه ای) تكثير ميشود. روش تكثير تجاری آن با بذر است. بذرها درصد جوانه زنی بالایی (85 تا 90 درصد) دارند و 10 تا 15 روز بعد از كشت جوانه ميزنند. جوانه زنی در دمای 7 تا 13 درجه سانتيگراد در شب و 22 تا 28 درجه سانتيگراد در روز تسهيل می شود.

بذرهای استخراج شده از ميوه به يک دوره حداقل دو هفته ای استراحت نياز دارند و اگر بلافاصله كشت شوند جوانه زنی آنها با تأخير صورت ميگيرد. بعد از استخراج بذر از ميوه، بذرها در دمای اتاق برای 2 سال قابل نگهداری هستند. بذرها در پاكت های كاغذی و يا پلاستيكی در دمای 5 تا 10 درجه سانتيگراد نگهداری می شوند.

در زمان نگهداری بذرها بايد كاملاً خشک باشند زيرا رطوبت اثر منفی بر جوانه زنی بذر دارد. برای اجتناب از بيماری هایی از قبيل پيتيوم، كلادوسپروم، فوما، آلترناريا، بوتريتيس و كلوتوتريكوم، قبل از كشت ضدعفونی بذرها با قارچكش صورت ميگيرد.

از قلمه های يكساله چوبی نرم نيز تحت تاثير هورمون ريشه زايی اكسين (ايندول بوتريک اسيد در غلظت 200 تا 800 ميليگرم در ليتر) ميتوان استفاده نمود كه با موفقيت حدود 38 درصدی همراه بوده است. همچنين از طريق خوابانيدن هوايی و تقسيم بوته نيز ميتوان آنرا تكثير كرد.

كشت

كشت فيساليس بسيار ساده است و عمدتاً بصورت نشاكاری همانند روش كشت گوجه فرنگی انجام ميگيرد فاصله مناسب بين گياهان يكی از مهمترين عوامل در كشت آن محسوب ميشود كه دوره زندگی گياه ، كنترل بيماريها و كيفيت و كميت ميوه ها را تحت تأثير قرار ميدهد. در كشت فيساليس فاصله بين رديفها، 2 متر و فاصله بين نشاء ها 80 سانتيمتر در نظر گرفته ميشود.

يكی از راهكارهای توليد نشاء با كيفيت فيساليس، كشت بذر در سينی های كشت در محيط كنترل شده و يا استفاده از سايبان برای كشت آن است. نشاء ها وقتی به ارتفاع 15 تا 20 سانتيمتر رسيدند، بايد به محل اصلی منتقل شوند. كشت در اوايل بهار جهت ميوه دهی زودرس، مناسب است. در جایی كه زهكشی مشكل دارد، كشت فيساليس در شيب ملايم يا بر روی تپه صورت ميگيرد.

كشت دانهال فيساليس بايد در روزهای ابری يا بارانی صورت گيرد تا از دست رفتن آب گياه اجتناب رخ ندهد در طی كشت، توصيه شده است كه كود آلی كاملاً پوسيده (2 تا 4 كيلوگرم به ازای هر بوته) و كود شيميایی با توجه به تجزيه خاک اضافه شود.

از كشت فيساليس بعد از گياهان خانواده بادمجانيان به دليل خطر ابتلا به قارچها و باكتريهای خاکزی بايد خودداری نمود. همچنین به رطوبت بالا در خاک حساس است و به خاک رسی با زهكشی مناسب نياز دارد. كشت محصول موردنظر طرح با توجه به منطقه و شرايط آب و هوای در چندين دوره از سال ميتواند صورت گيرد.

در مناطق نيمه گرمسيری كه احتمال وقوع يخبندان وجود ندارد، كشت آن در هر دوره از سال امكان پذير است. اگرچه برخی ارقام مقاوم به سرما تا 10 درجه زير صفر را نيز تحمل ميكنند اما بهتر است برای جلوگيری از سرمازدگی در اواخر پائيز، سطح خاک و ريشه ها مالچپاشی نمود. گياه فيساليس عادت رشدی نامحدود دارد و انشعابات شاخه بسياری را تشكيل ميدهد.

شاخه های آن حالت خوابيده دارند و به قيم برای نگهداشتن آنها نياز است ، بنابراين تربيت گياه الزامی است و فاصله بين رديف بر اساس نوع هرس متغير است نوع سيستم تربيت گياه با توجه به تراكم كشت، توپوگرافی منطقه، هزينه ها و دسترسی آنها انتخاب می شود توپوگرافی محل ، بسيار اهميت دارد و به عنوان تعيين كننده در فاصله كشت محسوب می شود.

زمانی كه زمين هموار است، فاصله بين گياهان روی رديف بيشتر در نظر گرفته ميشود اما در مناطق شيبدار، فواصل رديفها بايد افزايش يابد. 4 نوع هرس در فيساليس ذكر شده است: هرس فرمدهی، كه شامل تربيت ساقه اصلی به ارتفاع 15 تا 20 سانتيمتر و محدود كردن شاخه های جانبی است.

هرس نگهداری كه به منظور حذف شاخه های بلند و رويشی انجام ميشود ؛ هرس بهداشتی، كه به منظور حذف شاخه های بيمار يا آفت زده صورت  ميپذيرد و هرس جوانسازی كه به منظور جوان كردن گياهان مسن به كار ميرود.

كاشت فيساليس در گلخانه

شیوه كاشت گياه فيساليس در گلخانه همانند سایر گیاهان این خانواده به صورت انتقال نشاء است از زمان كاشت تا نمو اولین میوه حدود 90 روز طول می كشد. بهترین زمان كاشت در اواخر تابستان تا اوایل پاییز است. در برخی از مناطق، اين محصول تا 4 بار در سال كشت ميشود. جوانه گل پس از 40 روز ظاهر ميشود و اولين ميوه پس از 80 روز ظاهر میشود در مناطق عاری از یخبندان ، گلدهی 2-3 بار در طول سال اتفاق ميافتد.

تراكم كاشت فیسالیس در گلخانه

تراكم كشت فيساليس در شرایط باز و شرایط گلخانه متفاوت است. در شرايط گلخانه ، تعداد بوته برای 1000 متر گلخانه بین 1000 تا 2000 بوته است اما در شرایط باز تا 25000 بوته در هكتار نیز گزارش شده است. در گلخانه فاصله كاشت بین دو بوته 50 سانتیمتر و فاصله ردیف ها 120 سانتيمتر در نظر گرفته ميشود. استفاده از قیم نخی همچون گوجه فرنگی گلخانه ای برای هدایت ساقه های فيسالیس ضروری است و بوته ها پس از رسیدن به انتهای نخ یا قطع شده يا آویزان می شوند.

دوره رشد وباردهی گياه فيساليس در گلخانه

در شرايط گلخانه دوره رويشی از كشت بذر تا پايان توليد، 9 ماه ميباشد كه 6-5 ماه آن مربوط به دوره باردهی است. ارقام تجاری فيساليس، خود ناسازگار بوده و برای تشكيل ميوه نيازمند ارقام گرده زا و خودبارور هستند. همچنين استفاده از زنبورهای گرده افشان در گلخانه توصيه ميشود.

برداشت محصول در گلخانه

برداشت محصول در شرايط گلخانه های ايران، از اواسط بهمن آغاز ميشود و هر كارگر ميتواند در فصل برداشت، روزانه به طور متوسط  12-10 کیلوگرم برداشت كند. رنگ میوه در زمان رسیدن به نارنجی تا قرمز تمایل پیدا می كند. میوه را با همان پوشش در ظروف كوچک 300 تا 500 گرمی بسته به نياز بازار بسته بندی می كنند. متوسط عملكرد فيسالیس در كشت گلخانه ای حدود 15 تن در هكتار گزارش شده است.

آفات و بيماریها

كرم طوقه خوار ( Agrotis spp ) از آفات مهمی است كه دانهال های فيساليس را مورد حمله قرار ميدهد. كه دونقطه ای ( Tetranychus urticae) و بيد غده سيب زمينی (Phothorimaea operculella) نيز ممكن است به گياه فيساليس آسيب وارد نمايد.

كنه پهن (Polyphagotarsonemus latus) ساقه را سوراخ كرده و از شيره محل زخم تغذيه می كند اين آفت باعث توقف رشد، بی رنگی برگ و تغيير شكل برگهای جوان ميشود. زنجره (expansa Antianthe ) ، تريپس ها و سوسكهای مختلف نيز بر گياه اثر ميگذارند.

كپک دودی (Asteridiella acervata) ، نماتد ريشه گره ای (Meloidogyne spp) از عوامل بيماريزای اين گياه هستند. معمولاً، بهداشت مناسب باغ، عمليات باغبانی صحيح و مديريت تلفيقی آفات از خسارت وارده به محصول جلوگيری می کند.

برداشت

فيساليس ميوه ای فرازگرا است و دوره برداشت طولانی دارد. رسيدن ميوه چندين ماه طول ميكشد و برداشت ميوه 60 تا 100 روز بعد از گلدهی انجام ميشود. برداشت ميوه بايد هفتگی و بدون وقفه صورت پذيرد، برداشت آن يک تا سه هفته طول ميكشد. برداشت بايد در هوای خنک و عصر انجام و در شرايط بارانی اجتناب شود.

برداشت ميوه زمانی انجام می شود كه پوشش ميوه ها خشک شود و به رنگ كاهی تغيير رنگ يابد. بسياری از پرورش دهندگان بوته را تكان داده تا پوسته های خشک ريزش كنند و به راحتی برداشت صورت گيرد.

گاهی، ورقه های پلاستيكی زير گياهان قرار می گيرد تا ميوه هايی كه ريزش ميكنند بر روی آن قرار گيرند. فيساليس بايد چندين بار بعد از برداشت هرس شود و گياهان پس از 3 تا 4 سال، زمانی كه اندازه ميوه و عملكرد كاهش يافت بايد با گياهان جديد جايگزين شوند.

نگهداری فیسالیس

فيسالیس دارای پوشش سلولزی است كه به حفظ و ماندگاری آن كمک فراوانی می كند به طوری که عمر نگهداری میوه با كاسه گل در دمای 30 درجه سانتيگراد به يک ماه نيز ميرسد ولی در انبار سرد (دمای 2 درجه سانتيگراد) ميوه فيساليس تا 5 ماه قابل نگهداری است.

برای افزايش عمرانباری این محصول توصیه می شود که میوه به صورت نیمه رسیده برداشت شود. کیفیت ظاهری و رنگ میوه پس از 64 روز انبارداری كاهش یافته و پس از 74 روز انبارداری میوه ها از محل اتصال به ساقه، شروع به پوسيدگی می كنند.

ميوه ها تا 56 روز نگهداری در انبار دارای کیفیت مناسبی خواهند بود ولی پس از 64 روز، سطوحی از پوسيدگی قهوه ای رنگ روی آنها ديده ميشود از و روز هفتاد و چهارم به بعد رشد قارچها قابل مشاهده است. بنابراین بهترین دمای انباری این محصول، دمای 10 درجه سانتيگراد است كه ميتوان محصول را تا بیش از 60 روز نگهداری نمود.

وضعيت بازار فیسالیس

این میوه تقریبا در تمام دنیا طرفدار دارد و به عنوان میوه ای خاص و پرخاصيت در نظر گرفته می شود این میوه در ایران و حتی بسیاری از كشورها میوه ای جدید و لوكس است. به همین دلیل با قیمت بالایی در ایران به فروش می رسد.

چون فیسالیس بعد از برداشت در فضای آزاد ماندگاری طولانی دارد از این جهت صادرات این محصول ریسک كمی داشته و می توان محصول را سالم به مقصد رساند. برای تولید تجاری و اقتصادی كشت و پرورش آن در فضاهای بسته اعم از زیر پوشش پلاستيک یا سایبان صورت می گیرد.