طرح توجیهی کشت سیاه دانه

کشت سیاه دانه هزینه زیادی نداشته و جزو محصولات پر بازده می باشد که از خانوده آلاله است، این خانواده دارای 52 جنس و 1511 گونه آبزی و خاکزی، یکساله و چند ساله، علفی، چوبی، بوتهای، بالا رونده و به ندرت درختچه هستند.

گیاهان در این تیره، دارای برگهای مرکب یا ساده، اکثراً متناوب و غالباً با بریدگی های بسیار زیاد، گلها منفرد یا پانیکول خوشه، منظم و دوجنسی، مادگی ساده (در سیاهدانه مرکب و چند برچه ای) پرچم زیاد و به صورت مارپیچی، پرچم های بیرونی بلندتر، میوه آن فندقه یا فولیکول می باشد.

بسیاری از گیاهان این تیره سمی، با کاربردهای دارویی و زینتی هستند. آنها در سراسر جهان پراکنده اند ولی تمرکز بیشتری در مناطق خنک و معتدل دارند. مواد سمی موجود در این خانواده از آلکالوئیدها تا اسید لاکتونها متنوع می باشند. وجود مواد دیگری مانند ساپونینها و گلیکوزیدهای سیانوژنیک در این خانواده گزارش شده است.

در جنگهای تاریخی از ترکیبات این گیاهان برای مسموم کردن آب شهرها استفاده می کرده اند. سیاهدانه ترجیحاً گیاهی روز بلند است و زمان کاشت آن بطور معمول اسفند ماه می باشد. زمان گلدهی آن در مناطق جنوبی و گرمتر از دهه سوم فروردین و تا دهه اول خرداد طول می کشد.

در مناطق سردتر و معتدل تر معمولاً آخر اردیبهشت گلدهی آغاز و تا دهه اول تیرماه ادامه می یابد. بطور کلی می توان یک دوره تقریباً سه ماهه رشد و نمو را برای این گیاه در مناطق معتدل در نظر گرفت که از زمان کاشت تا هنگام برداشت به طول می انجامد.

جغرافیای پراکنش
وسعت کشت سیاه دانه منطقه مدیترانه (مصر، ترکیه، یونان، تونس و …) هند و خاورمیانه می باشد. در مناطق مختلف جنوب غرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا بومی شده و کشت می شود. در ایران نیز در اراک و اصفهان می روید و در سایر نواحی هم پرورش می یابد. در ایران چندین توده گیاه، مثل توده های اصفهان، مشهد، اراک، سمیرم، محلات و قزوین وجود دارد. در حال حاضر توده سمیرم بهترین نوع موجود در داخل کشور گزارش شده است.

نیازهای اکولوژیک سیاه دانه

این گیاه مخصوص نواحی معتدل و سرد بوده و در مناطق گرمسیر به ندرت یافت می شود. موطن اصلی آن جنوب اروپا و آسیای غربی بوده است و از قدیم این گیاه را در این مناطق می کاشته اند و به سادگی با محیط جدید خو می گیرد. به کمبود آهن و خاكهای ضعیف حساس است و به سرعت زرد می شود.

همچنین به شوری و گرما نیز مقاومت خاصی ندارد. بیشترین سرعت جوانه زنی در 21 درجه سانتی گراد گزارش شده است. حداقل و حداکثر بارش سالانه برای کشت دیم به ترتیب 430 و 1530 میلی متر و بارش بهینه، 791 میلی متر بیان شده. حداقل، حداکثر و دمای مطلوب برای رشد گیاه به ترتیب 8/7 ، 21 و 13 درجه سانتی گراد عنوان گردیده است.

دامنه تحمل سیاه دانه به اسیدیته خاک، نسبتا وسیع است و از 2/8 تا 9/6 گزارش شده ولی PH مطلوب 5/6 بیان شده. همچنین تحمل به شوری سیاهدانه، در مرحله گیاهچه، بیش از مرحله جوانه زنی است.

تاریخ، فواصل و روشهای کاشت

تکثیر سیاه دانه به وسیله بذر انجام می شود. تاریخ کاشت، از اصلی ترین فاکتورها در تعیین عملکرد این گیاه عنوان شده است. بر این اساس در مناطق مختلف، زمانهای متفاوتی برای کشت این گیاه پیشنهاد گردیده است. در استان بوشهر بیشترین عملکرد با تاریخ کاشت 15 آذر حاصل شد.

در اصفهان 25 آبان، در گلستان نیمه مهر تا نیمه آبان، در مشهد اسفندماه و در قائنات کاشت در فروردین، بیشترین عملکرد را نشان داده است. بنابر گزارشات، در قزوین، سیستان و بسیاری از مناطق کشور کشت پاییزه به بهاره دارای ارجحیت بوده است. در برخی مناطق مانند سمیرم، کشت سیاه دانه به صورت انتظاری انجام می شود.

به این معنی که بذرها قبل از بارندگی پاییزه در زمین کاشته شده و با اولین بارندگی، شروع به فعالیت می کنند. بنابراین تاریخ کاشت واقعی را طبیعت مشخص خواهد کرد. جهت کاشت این گیاه، پس از انجام عملیات شخم و تسطیح زمین توسط دیسک، کشت بطور مکانیزه با ردیف کار ریزدانه کار کلزا با خط کشی هایی به فواصل 31cm صورت می گیرد.

به این ترتیب مقدار بذر استفاده شده، 3 – 4 کیلوگرم در هکتار می باشد. کاشت با بذر کار همدانی می تواند مقدار مصرف بذر را تا 50 درصد افزایش دهد. این مقدار در کاشت دستی 10 تا 15 کیلوگرم خواهد بود. بذر سیاه دانه نسبتاً کوچک است به طوریکه وزن 1000 دانه آن به طور متوسط 2/4 گرم گزارش شده است.

بر اساس تحقیقات، تراکم 250 بوته در متر مربع با فواصل آبیاری دو هفته مناسب ترین ترکیب برای تولید سیاه دانه در شرایط آب و هوایی مشهد و تراکم 350 بوته در متر مربع دارای بهترین عملکرد در شهرستان قائنات و بیرجند، گزارش شده است.

تغذیه

مواد و عناصر غذایی کافی، نقش عمدهای در افزایش عملکرد و مقدار مواد مؤثّرۀ گیاه دارد. فصل پاییز افزودن 21 تا 31 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملا پوسیده، به زمین زراعی مناسب است و سبب افزایش عملکرد می شود. کودهای مورد نیاز سیاه دانه فسفر و نیتروژن می باشند که معمولاً به صورت اوره و فسفات مصرف می شوند.

بالاترین مقدار محصول زمانی حاصل می شود که 60 کیلوگرم اوره و 30 کیلوگرم فسفات در هر هکتار مصرف شود. طریقه مصرف این دو نوع کود به صورت بکار بردن نیمی از کود نیتروژن و همه فسفات در هنگام کاشت می باشد. باقیمانده کود نیتروژن یک ماه پس از کاشت بصورت کود سرک مصرف می شود.

مراقبت و نگهداری

بر اساس گزارشات، دوره بحرانی کنترل علفهای هرز سیاهدانه از 11 تا 64 روز پس از جوانه زنی، از کل 93 روز دوره رشدی عنوان شده است. برای کاهش علفهای هرز، می توان از علفکش پیش رویشی ترفلان استفاده کرد. همچنین به دلیل جوانه زنی کند و رشد بطئی گیاه از علف کش های فوکوس، گالانت سوپر و نابواس استفاده می گردد.

این گیاه معمولاً در مناطقی با میانگین بارندگی سالیانه حدود 400mm به طور طبیعی رشد می کند. در خاكهای سبک شنی به دلیل قابلیت جذب کم، دوره آبیاری کوتاه و هر 4 روز یکبار صورت می گیرد. در خاکهای سنگین دوره های آبیاری طولانی تر و بنابه فصول متغیر است. دوره های آبیاری سیاه دانه به شرح زیر صورت می گیرد:

• آبیاری تا جوانه زنی (آبیاری بعد از کشت)
• آبیاری تا گلدهی (جوانه زنی تا زمان گلدهی)
• آبیاری در زمان گلدهی
• آبیاری آخر در انتهای گلدهی و ابتدای دانه بندی

نیاز آبی سیاهدانه در کرمانشاه، 724/11 میلی متر و در مشهد، دوره آبیاری 12 روز را باعث بهترین کمیت و کیفیت این گیاه بیان گشته است. هرچه فاصله زمانی آبیاری طولانی تر شود، میزان محصول به همان نسبت کاهش می یابد.

بیماریها و آفات

سیاه دانه به کمبود آهن، شوری و خاكهای ضعیف حساس است و به سرعت زرد می شود، گرمای شدید را نمی پسندد و انگل سس به این گیاه حمله می کند. در ایران بیماریهایی با علائم کوتولگی شدید، ریز برگی و سبز ماندن اندام گل در این گیاه گزارش شده است. در ترکیه Fusarium oxysporum مهمترین عامل بیماری بیان شده است.

زمان، نوع برداشت و عملکرد

در کشت پائیزه محصول سیاه دانه در خرداد ماه و در کشت بهاره در تیر ماه قابل برداشت می باشد. با زرد شدن کپسولها می توان اقدام به برداشت و یا پس از ریشه کنی کل بوته و خشک کردن با خرمن کوبی، بذرهای داخل کپسول را جدا کرد. از هر هکتار زمین کشت شده سیاه دانه مقدار 600 تا 1000 کیلوگرم بذر به دست می آید. اخیراً برداشت مکانیزه با کمباین غلات و تنظیمات هد کلزا، انجام می گردد.

خواص دارویی، کاربرد و ترکیبات سیاه دانه

این تیره دارای ترکیبات شیمیایی متفاوتی بوده و لذا از نظر کموتاکسونومی یا طبقه بندی شیمیایی دارای اهمیت هستند. سیاه دانه یا سیاه تخمه Nigella sativa ، دارای روغن ثابت، ساپونینی به نام ملانتین و همچنین حاوی اسانس بوده که یکی از ترکیبات اسانس آن Nigellon می باشد. ملانتین به صورت مجزا ترکیبی سمی است.

دانه ها و روغن آن هر دو به عنوان مکمل غذایی و دارو مورد استفاده قرار می گیرند. به عبارتی دانه گیاه حاوی 40 – 30 درصد روغن غیرفرار (black seed oil) و 0.5 تا 1/5 درصد روغن فرار یا اسانس است که شامل نیژلون و تیموکینون بوده که مسئول اثرات ضد هیستامینی، آنتی اکسیدانی، ضدعفونی و گشادکنندگی برونش هاست.

ترکیبات مختلف دیگر مانند کربوهیدراتها، صمغ، مواد آلبومینوییدی، ساپونین و آلکالوییدها نیز در سیاه دانه گزارش شدهاند. ترکیب شیمیایی روغن سیاهدانه به طور عمده اسیدهای لینولئیک و اولئیک است. اسیدهای چرب دیگر نظیر پالمیتک و نیز میریستیک، استاریک، آراشیدونیک، آلفالینولنیک و ایکوزادینوئیک در مقادیر کمتر دیده شده است.

سیاه دانه همچنین دارای 15 اسید آمینه و نیز مواد معدنی مفید برای بدن نیز می باشد. کنجاله دانه این گیاه به دلیل داشتن میزان پروتئین بالا، فیبر خام و انواعی از عناصر مفید به عنوان مکمل غذایی در تغذیه انسان و دام مورد استفاده قرار می گیرد. و در درمان سرطانهای پوستی موثر است.

قاعده آور، ضد انگل، مسهل و افزاینده شیر مادران می باشد و برای دفع نفخ معده و بیماری های نزله ای دستگاه تنفس استفاده می شود. عصاره روغنی سیاه دانه در کاهش LDL کلسترول و جلوگیری از حملات قلبی به کار می رود. همچنین در بیماریهای پوستی خصوصا درمان عفونتهای قارچی پوست، استفاده می شود.

عصاره الکی سیاه دانه در جلوگیری از تجمع کریستال های اگزالات کلسیم و در خرد کردن سنگ کلیه موثر است. در بررسی اثر سیاه دانه روی بیماری دیابت نتیجه گرفته شد که تجویز خوراکی سیاه دانه باعث کاهش میزان تریگلیسرید و کلسترول سرم و همینطور تسکین درد در این افراد می شود.