طرح توجیهی کاشت گیاه آویشن (سال 1400) + word و pdf

طرح توجیهی کاشت گیاه آویشن
کشور ما از جمله کشورهایی است که از دیرباز مصرف گیاهان دارویی به صورت صنعتی و بومی پیشینهای طولانی دارد. ایران به دلیل شرایط اقلیمی مناسب رویشگاه گستره وسیعی از گیاهان دارویی بوده که بخشی از آنها بصورت خام از جمله اقلام صادراتی کشور ما بوده اند. این پراکنش سبب شده است که فلور ایران بیشتر از فلور تمام اروپا باشد.

آویشن (Thymus) بعنوان گیاه دارویی، یکی از جنسهای مهم تیره نعناع می باشد که در تمام فارماکوپه های معتبر از پیکر رویشی آن به عنوان دارو یاد شده و خواص دارویی آن مورد تأیید قرار گرفته است. از حدود 258 گونه از جنس آویشن، 11 گونه در ایران وجود دارد.

بیشترین پراکندگی این جنس در استان های شمالی و غربی کشور است. از بین 11 گونه ذکر شده 1 گونه اندمیک ایران هستند و با داشتن اسانس و ترکیبات شیمیایی دارویی مختلف یکی از پرمصرف ترین گیاهان دارویی در جهان است. در بین داروهای تولید شده از گیاهان دارویی، گیاه آویشن پس از نعناع در رتبه دوم قرار دارد.

گیاه شناسی آویشن

جنس آویشن یکی از جنسهای خانواده نعناع است که در زیر خانواده نپتودا 3 قرار دارد. مبدأ پیدایش این جنس دوران سوم زمین شناسی است و در فلور خشکی پسند این دوره آن را یافتهاند و به دنبال توسعه مناطق بخصوص در دوره پلیوسن و بعد از آن تا به امروز تکامل این جنس صورت گرفته است.

در مورد تعداد گونه های آن از نظر تاکسونومی گزارش های متفاوتی وجود دارد، تعداد گونه های آن در بعضی از گزارشها به 800 گونه می رسد، اما با در نظر گرفتن کمترین مقدار تنوع مورفولوژیکی تعداد 215 گونه از این جنس توسط محققان گزارش گردیده است.

منشاء آن نواحی مدیترانه، جنوب و جنوب غربی اروپا، اسپانیا و پرتقال، غرب و شمال اروپا گزارش شده است. این گیاه در نواحی نیمه خشک زلاندنو مناطق وسیعی به وجود آورده است. آویشن اسپانیایی نیز گاهی کاربردهای مشابهی با آویشن باغی است.

گونه های دیگری که گاهی به عنوان آویشن باغی و در موارد مشابه به کار می روند و دارای اهمیت کمتری هستند عبارتند از : آویشن وحشی، آویشن وحشی بزرگ، آویشن وحشی آفریقایی و آویشن لیمویی که گونه اخیر هیبرید دو گونه آویشن باغی و آویشن وحشی بزرگ است.

از میان گونه های آویشن 10 گونه از ایران شناسایی شده است که از این تعداد قبلاً 11 گونه و زیر گونه توسط پروفسور ریشینگر در فلور ایرانیکا گزارش گردیده بود. 4 گونه : T.persicus‚T.carmanicus‚T.daenensis‚T.trautvetteri انحصاری کشورمان است.

گونه های مختلف آویشن در رویشگاه های زاگرس و البرز و سایر مناطق کوهستانی وجود دارند. 10 گونه از آویشن های کشور در استان های شمالی، 11 گونه در استان های غربی و 7 گونه در مرکز، یک گونه گیاه آویشن در فارس و دو گونه در کرمان وجود دارند.

برخی از جنس های دیگر گیاه آویشن به نام های Ziziphora و Zataria نیز در کشور وجود دارند که توانایی رشد در شرایط دیم را دارا می باشند. تعداد گونه های گزارش شده آویشن به دلیل دورگ گیری بین گونه ای در این جنس بسیار متنوع است.

به طوری که تعداد گونه های گزارش شده از کشورهای مجاور ایران عبارتند از ترکیه (37 گونه)، شوروی (136 گونه)، و از فلورایرانیکا 17 گونه که 14 گونه آن متعلق به ایران است.

14 گونه موجود در ایران بیشترین پراکندگی را در شمال و غرب کشور دارند به طوریکه 10 گونه در استانهای شمالی (گلستان، گیلان و مازندران)، یازده گونه در استانهای غربی (آذربایجان، باختران، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان)، هفت گونه در مرکز (تهران، سمنان، قزوین، اراک و یزد)، یک گونه در فارس و دو گونه در کرمان وجود دارد.

اکولوژی آویشن

آویشن باغی گیاهی مدیترانه ای است و در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. آویشن طالب آب و هوای گرم، خشک و آفتابی بوده و هرجایی که سایه سایر گیاهان وجود ندارد مناسب رشد آن است. زیرا آفتاب کامل برای رشد آن بسیار مناسب است.

این گیاه خشکی دوست است و به سهولت قادر به تحمل کم آبی و خشکی می باشد. کشت آن در زمین های گود و زمینهایی که سبب آب ایستایی شود مناسب نیست، زیرا به غرقابی بودن زمین به شدت حساس است. در فصول سرد و زمستان چنانچه روی گیاهان را برف نپوشاند ممکن است تحت تاثیر سرما قرار گرفته و خشک شوند.

چون نور نقش عمده ای در افزایش کیفیت و کمیت اسانس آویشن دارد توصیه می شود برای کشت آن از مناطق آفتابی و از دامنه های جنوبی تپه ها استفاده شود. خاکهای سبک حاوی ترکیبات کلسیم و با ضخامت زیاد سطح الارض خاکهای مناسبی برای کشت آویشن هستند.

خاکهای سنگین برای کشت آن مناسب نیست و سبب کاهش عملکرد پیکر رویشی و اسانس آن می شود. تهویه خاک نقش عمدهای در افزایش عملکرد دارد. آویشن نیاز زیادی به رطوبت بیش از حد نداشته و در غیر اینصورت دچار پوسیدگی خواهد شد. خاکهای سبک با زهکشی مناسب و pH=5-8 مناسب آن بوده و گونه های مختلف آن ممکن است در خاکهایی که مناسب رشد سایر گیاهان نیست بهترین رشد را داشته باشند.

تناوب کاشت

آویشن حداقل 4 تا 6 سال در یک مکان باقی می ماند. از اینرو تناوب کاشت مناسب برای گیاه آویشن مهم است. آن را باید با گیاهانی به تناوب کشت کرد که دوره رویشی کوتاهی داشته باشند و مدت کوتاهی بعد از کاشت برداشت شوند.

گیاهان وجینی گیاهان مناسبی برای این کار هستند. تناوب کاشتش با گیاهان ریشه ای چندساله مناسب نیست و سبب گسترش و شیوع بیماریها می شود. 3 تا 1 سال پس از برداشت آویشن آن را مجدداً می توان در همان زمین کشت کرد.

آماده سازی خاک

پس از برداشت گیاهانی که با آویشن به تناوب کشت شده اند در فصل پاییز کودهای حیوانی مورد نیاز به خاک اضافه می شود و با شخم مناسبی به عمق 20 تا 25 سانتیمتری خاک فرستاده می شود. اوایل بهار پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخه ها زمین را برای کشت آویشن تسطیح کرد.

روش کاشت

گیاه آویشن را توسط بذر یا از طریق رویشی می توان تکثیر کرد. کشت توسط بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می گیرد.

1. کشت مستقیم : بذر را در زمان مناسب به صورت ردیفی در زمین اصلی کشت می کند. مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 5 تا 6 کیلوگرم است. به لحاظ کوچک بودن بذر و همچنین از آنجا که گیاهان رویش یافته از بذر رشد و نمو کندی دارند، لذا کشت مستقیم در سطوح کوچک توصیه می شود. در کشت مستقیم بهتر است بذرها در طول ردیف به صورت متراکم کاشته شوند و پس از رویش بوته ها را به تعداد مناسب تنک کرد.

2. کشت غیر مستقیم : در این روش بذرها را در فصول مناسب در خزانه هوای آزاد که بستر آن برای کشت آماده شده است شت می کنند. بذر مورد نیاز برای هر مترمربع خزانه 0/8 تا 1 گرم است. چون بذر آویشن بسیار کوچک است لذا جهت تسریع در کاشت و همچنین یکنواختی تراکم بذرها در ردیفها بهتر است به نسبت یک به سه با ماسه نرم (یک قسمت بذر و سه قسمت ماسه) مخلوط شود.

عمق بذر در خزانه 0/5 سانتیمتر مناسب است. پس از آبیاری منظم و وجین علف های هرز سطح خزانه، اواخر بهار و اوایل تابستان (تیر) زمان مناسبی برای انتقال نشاها به زمین اصلی است. در این مرحله نشاها از ریشه های مناسبی به طول 5 تا 7 سانتیمتر برخوردار بوده و به سهولت قادرند شوک حاصل از انتقال را تحمل کنند.

در هر چاله 2 یا 3 نشاء می توان کشت کرد. برای تولید نشاء های آویشن با وزن هزار دانة 0/2 گرم، جوانه زنی 80% و فواصل 2 سانتیمتری گیاهچه ها از یکدیگر و با توجه به اطمینان از سبز شدن بذرها و ایجاد تراکم موردنظر و با احتساب دو برابر مقدار بذر، نیاز به حدود 1/5 گرم بذر خالص برای هر متر مربع خزانه می باشد.

بنابراین برای مزرعة یک هکتاری نیاز به حداقل 8 متر مربع خزانه و 12 گرم بذر خالص می باشد. بذر های ریز آمادة کاشت برای توزیع یکنواخت در بستر کاشت باید با ماسه بادی از نوع صنعتی (به دلیل داشتن زوایا و توانایی چسبیدن به بذر) که تا حدی نم دار شده باشد، به مدت چند دقیقه به طور کامل مخلوط گردند.

این عمل تا حد زیادی به خراش بذر و تحریک بذر برای جوانه زنی بهتر نیز کمک می کند. پس از آماده کردن خاک و بذر، برای کشت بذر در خزانه لازم است ابتدا آب کافی تا حد خیس شدن کامل (بدون جابجایی خاک)، به بستر کاشت داده شود. سپس بذر همراه با ماسه بادی که برای هر متر مربع محاسبه شده است به طور یکنواخت روی سطح بستر پاشیده شود.

برای ارتباط بهتر بذر با خاک و جذب آب بیشتر می توان روی بذر را با هر وسیله مسطحی به آرامی فشرده نمود. پس از آن لایه ای به ضخامت 2 میلی متر (تا حدی که روی بذر را بپوشاند) از خاک برگ الک شدة ریز را روی بستر پاشیده و به آرامی و فقط با مه پاش آبیاری نمود. معمولاً کشت بذر آویشن در خزانه برای تولید نشاء از اواسط شهریور تا اوایل مهرماه انجام می شود.

در این فصل شدت تابش آفتاب نسبتاً زیاد بوده و ممکن است سطح خاک که بذرها در آن قرار دارند، خشک شده و بذرهای جوانه زده از بین بروند. بنابراین لازم است سایبان مناسبی از حصیر و یا پارچه های کنفی و متقالی روی بستر کشیده شده و یا آبیاری های مکرر روزانه (تا حد تأمین رطوبت در سراسر روز) با مه پاش انجام گیرد.

بذرها در این شرایط بسته به گیاه در مدت 1 تا 3 هفته جوانه خواهند زد. در این فاصلة زمانی بر حسب نیاز، وجین با احتیاط و مکرر در خزانه انجام می شود. پس از رسیدن گیاهچه ها به اندازه قابل انتقال، که برای آویشن حداقل داشتن حدود 8 برگ و یا دارا بودن ارتفاع 2 سانتیمتر است، می توان آنها را قبل از وقوع بارندگی های پاییزه (در اواخر آبان یا اواسط آذر) به مزرعه منتقل نمود.

تکثیر رویشی : تکثیر رویشی با تقسیم بوته انجام می گیرد. پس از خارج کردن گیاهان دو یا سه ساله سالم و عاری از هر گونه آلودگی قارچی از خاک هر بوته را به چند قطعه تقسیم کرده و در زمین اصلی کشت می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان کاشت آویشن به روش کشت و شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. برخی زمان مناسب برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی را اواسط پاییز می دانند در حالیکه عده ای دیگر اوایل بهار را زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی پیشنهاد کرده اند.

در هر حالت بذرها در ردیف هایی به فاصله 40 تا 50 سانتیمتر به طور مستقیم در زمین اصلی کشت می شوند. عمق کاشت بذرها نباید از 0/5 سانتیمتر بیشتر باشد. زمان کاشت مناسب برای کشت غیر مستقیم (کاشت در خزانه هوای آزاد) اوایل بهار (اواخر اسفند) می باشد.

در کشت غیر مستقیم بذرها در ردیف هایی با فاصله 25 تا 30 سانتیمتر در خزانه هوای آزاد باید کشت شوند. هنگامی که ارتفاع نشاها به 10 تا 15 سانتیمتر رسید در ردیف هایی به فاصله 50 سانتیمتر و فاصله دو بوته طول ردیف 25 سانتیمتر به زمین اصلی باید منتقل شوند.

فصل پاییز یا اوایل بهار زمان مناسبی برای تکثیر رویشی آویشن است. گیاهان در ردیف هایی به فاصله 50 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیف 25 سانتیمتر باید کشت شوند.

داشت

آبیاری منظم و وجین علف های هرز در خزانه ضرورت دارد. در طول رویش گیاهان، مبارزه به علفهای هرز نیز ضروری است. وجین مکانیکی علفهای هرز به تنهایی کافی نیست و باید با استفاده از علفکش های مناسب به مبارزه با آنها پرداخت.

قبل از انتقال گیاهان از علفکش رونستار به مقدار 7 تا 8 لیتر در هکتار به صورت محلول پاشی می توان استفاده کرد. زمان مناسب برای استفاده از این علفکش اواسط بهار است. وجین مکانیکی علفهای هرز چندساله ای که به علفکش ها مقاوم شده اند ضرورت دارد.

برای مبارزه شیمیایی به علف های هرز آویشن های چندساله در فصل پاییز (مهر – آبان) می توان از علفکش سینبار 2 تا 2/5 کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. پس از استفاده از این علفکش در صورت باقیماندن علفهای هرز، با استفاده از کولتیواتور باید به جمع آوری آنها اقدام کرد.

در طول رویش گیاه آویشن می توان بدون هیچ خطری از علفکش رونستار به مقدار 6 تا 8 لیتر در هکتار استفاده کرد. برگردان کردن خاک بین ردیفها به منظور تهویه نقش عمده ای در افزایش عملکرد پیکر رویشی دارد.

مواد و عناصر غذایی موردنیاز

افزودن مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به خاک باید با دقت انجام گیرد. زیرا، مواد غذایی فراوان یا کمبود این مواد در خاکهایی که آویشن کشت می شود مناسب نیست و در هر دو حالت سبب کاهش عملکرد پیکر رویشی آن می شود.

قبل از کاشت، خاک باید مورد تجزیه و آزمایش قرار گیرد و مقادیر ازت، فسفر و پتاس آن اندازه گیری و با در نظر گرفتن مقدار آنها اقدام به کوددهی شود. به زمینهای تهی از مواد و عناصر غذایی، در فصل پاییز هنگام اماده ساختن خاک 20 تا 30 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده باید اضافه شود.

فصل بهار قبل از کشت آن 50 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و همین مقدار اکسید پتاس به همراه 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار ازت، باید در اختیار گیاهان قرار گیرد. از سال دوم رویش قبل از وجین علفهای هرز همه ساله فصل بهار باید 30 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت در اختیار گیاهان قرار بگیرد.

از آنجایی که آویشن گیاهی چندساله است لذا خاک مزرعه در طول رویش گیاه، باید تجزیه شود و در صورت لزوم مواد و عناصر غذایی موردنیاز (ازت، فسفر، پتاسیم و …) به خاک اضافه شود.

برداشت محصول

در سال اول رویش فقط یکبار محصول را می توان برداشت کرد. در حالیکه در سالهای بعد دو یا حتی سه مرتبه می توان اقدام به برداشت پیکر رویشی کرد. زمان مناسب برای اولین برداشت محصول آغاز گلدهی یعنی اواسط بهار (اردیبهشت) می باشد.

دومین برداشت در آغاز دومین مرحله گلدهی و اواسط تابستان (مرداد) انجام می گیرد. سومین و آخرین برداشت را اواسط پاییز (آبان) می توان انجام داد. برداشت پیکر رویشی آویشن در ساعات مختلف شبانه روز نقش عمدهای در کمیت و کیفیت اسانس آویشن دارد.

در این مورد تحقیقات نشان می دهد چنانچه پیکر رویشی ظهر هنگام تابش آفتاب برداشت شود در مقایسه با برداشت در روزهای غیرآفتابی از مقادیر بیشتری اسانس برخوردار می باشند. گیاهان از فاصله 10 تا 15 سانتیمتری سطح زمین باید برداشت شوند.

ساقه های چوبی ضخیم در کیفیت اسانس تاثیر بسیار نامطلوبی می گذارد. از آنجا که عملکرد این گیاه در مراحل مختلف رویش متفاوت است از اینرو تحقیقات در مورد زمان یا زمانهای مناسب برداشت به منظور افزایش عملکرد در اقلیم های مختلف ضرورت دارد.

چنانچه هوا آفتابی باشد بهتر است گیاهان پس از برداشت برای مدتی روی زمین قرار گیرند تا پس از کاهش رطوبت به خشک کن منتقل شوند. دمای مناسب برای خشک کردن آویشن با استفاده از خشک کن های الکتریکی 40 درجه سانتیگراد است.

جمع آوری بذر

اگر هدف از کاشت گیاه آویشن جمع آوری بذر باشد، محصول را سالی یکبار و آن هم در آغاز مرحله رسیدن بذر باید برداشت کرد. تاخیر در برداشت مناسب نیست زیرا بذرها پس از رسیدن به اطراف ریزش می کنند. اندام های برداشت شده را باید در سایه خشک سپس بذرها را به ترتیب بوجاری، تمیز و بسته بندی کرد.

برای تولید محصولات خشک شده، برداشت باید در زمان گلدهی انجام شود و کل شاخساره آن بریده شود (حدوداً از ارتفاع 15 18 سانتیمتری). برای تولید محصولات تر، فقط سرشاخه های آن بریده شود تا گیاه قدرت تولید شاخه های جوان را داشته باشد.

در صورت انجام برش های سنگین، عوامل بیماری زا می توانند منجر به مرگ گیاهان شوند. بنابراین برشها باید با ابزارهای تیز انجام شوند تا در ساقه ها شکاف ایجاد نشود. همچنین برداشت مکرر ضروری است و ارتفاع برش باید طوری باشد که مقداری شاخ و برگ بعد از برش بر روی آن باقی بماند.

در تولید محصول خشک بایستی روش مناسبی برای جداسازی برگ از ساقه اتخاذ کرد. برای جدا نمودن خاشاک از الک استفاده می شود. روشهای زیادی مبتنی بر آفتاب برای خشککن های درجه 1 وجود دارد. خشککن های خورشیدی باعث کاهش کیفیت اسانس (روغن) فرار می شود در حالیکه به کار بردن روشهای مصنوعی باعث حفظ بیشتر کیفیت آن میگردد.

خشک کردن با هوای سرد فشرده می تواند سیستم مناسبی برای خشک کردن برگها با کیفیت بالاتر را فراهم آورد. آن را نبایستی در دمای بالاتر از 18 درجه سانتیگراد خشک کرد زیرا دمای بالاتر موجب از دست رفتن اسانس (روغن) فرار و در نتیجه کاهش عطر آن میگردد.

هنگام خشک کردن بایستی برگها را کاملاً از ساقه ها جدا و الک نمود. جدا نمودن کامل قسمتهای گوشتی از هرگونه مواد خارجی موجب حفظ یکنواخت عطر و طعم و همچنین رنگ آن میگردد. وجود اسانس (روغن) فرار در شاخ و برگ خشک شده یکی از عوامل اصلی افزایش عطر آویشن است.

در مجموع می بایست برگهای آن حداقل دارای 0/5 درصد اسانس باشد که برابر با 5ml/kg ماده خشک گیاه است. آویشن باید دارای حداقل 0/2 درصد اسانس (روغن) فرار باشد. تا زمان مصرف، روغن فرار آن را باید در مکان خشک و خیلی خنک و در بطری های تیره رنگ با دهانه تنگ نگهداری نمود.

و از قراردادن در معرض گرما یا مجاورت فلزات خودداری کرد. در صورت نگهداری در دمای یخچال و استفاده از درپوش محکم برای ظروف نگهداری باعث افزایش ماندگاری روغن فرار میگردد. تیره رنگ شدن مایع و افزایش ویسکوزیتی آن نشان دهنده فساد آن است.

کشت در شرایط دیم

برخی از گونه های آویشن مناسب برای کاشت در شرایط دیم عبارتند از :

یکی از گونه های شاخص این گیاه برای دیم کاری، آویشن دنایی T. daenensis می باشد. این گونه دارای برگ های نوک تیز و نسبتاً ضخیم است. ریشه های آن بسیار گسترده و بلند بوده که مقاومت این گونه را در برابر خشکی افزایش داده است. ارتفاع آویشن دنایی حدود 25 و قطر تاج پوشش آن تا 50 سانتی متر است.

محصول سرشاخه های گلدار و خشک آویشن دنایی در شرایط دیم که به عنوان اندام مورد استفاده در مصارف خوراکی، دارویی و اسانس گیری برداشت می شود، بین 650 برای شرایط دیم بدون کود و 1130 کیلوگرم سرشاخة خشک در شرایط دیم با مصرف 65 کیلوگرم در هکتار کود ازته با بارندگی حدود 300 میلی متر در سال به دست می آید.

ماده موثر آویشن اسانس آن است که حاوی دو ترکیب با ارزش تیمول و کارواکرول می باشد. ترکیب تیمول در گونه اصلاح شده خارجی آویشن (Thymus vulgaris) بین 45 تا 55 درصد است. ولی این ترکیب مهم در آویشن دنایی در شرایط طبیعی و دیم ایران به ترتیب برابر 73/9 و 70 درصد گزارش شده است.

میزان درصد اسانس این گونه در شرایط دیم بدون کود برابر 1/96 بوده و با مصرف 43 کیلوگرم نیتروژن در هکتار به 2/21 درصد نسبت به سرشاخه های خشک این گیاه می رسد. عملکرد اسانس به عنوان شاخص اقتصادی گیاهان دارویی، در آویشن دنایی در شرایط دیم بدون کود و با مصرف کود به ترتیب برابر 12631 و 22930 گرم در هکتار گزارش شده است.

برخی گونه های آویشن چند ساله مناسب کشت دیم مانند : Thymus kotschyanus و T. daenensis به دلیل دارا بودن قطر تاج پوشش نسبتاً زیاد، که به حدود 60 تا 100 سانتی متر در شرایط دیم می رسد، نیاز به فاصله بین ردیف 50 سانتی متر و فاصله روی ردیف 50 تا 100 سانتی متر دارد.

آرایش کشت در اینگونه موارد باید به صورت زیگزاگ باشد تا همپوشانی و سایه اندازی بوته ها روی یکدیگر ایجاد نگردد. به این ترتیب تعداد بوته در هکتار از 20000 تها 40000 متغیر بوده و توانایی رشد و تولید اقتصادی را در شرایط دیم دارا هستند. همانطور که در بالا عنوان شد برخی از جنس های دیگر آویشن نیز در کشور وجود دارند که توانایی رشد در شرایط دیم را دارا می باشند. یکی از آنها، جنس Ziziphora می باشد.