طرح توجیهی کاشت و پرورش درخت كاكائو

در مورد مبدأ اصلی درخت كاكائو اختلاف نظر وجود دارد بطوریکه برخی آنرا با مبدأ حوزه آمازون در کشور برزیل واقع در آمریکای جنوبی، گروهی دیگر آنرا متعلق به دره “اورینوکو” در ونزوئلا و بعضی دیگر آنرا بومی آمریکای مرکزی می دانند. در واقع هر کجا که مبدأ اولیه کاکائو باشد ولیکن آنرا می توان گیاهی اکیداً گرمسیری قلمداد نمود زیرا برای رشد به اقلیم گرم و بارانی نیازمند است.

دانه هاي كاكائو را پس از برشته كردن توسط آسیاب قهوه بحالت پودر در مي آورند و یا با غلطک مي سایند سپس با افزودن شیر، شكر و گرم كردن آماده نوشیدن مي نمایند. اولین نشانه های تهیه نوشیدنی کاکائو متعلق به افزون بر 100 سال بعد از استفاده از دانه های آن هستند.

تهیه شكلات کاکائو اندكي دشوارتر از تهیه نوشیدني كاكائو است ولیكن این موضوع در كشورهاي سوئیس و فرانسه بخوبي رونق یافته است. ترکیباتی نظیر “تئوبرومین” و “کافئین” بطور طبیعی در شکلات های کاکائویی وجود دارند که حاصل دانه های داخل میوه های كاكائو هستند.

بخش هاي نرم و آبدار میوه كاكائو را می توان بعنوان دسر مصرف كرد البته میوه هاي قرمز رنگ از مزه و طعم بیشتری برخوردارند لذا براي چنین منظورهایی مناسب ترند. درخت کاکائو نیازمند مراقبت چندساله تا رسیدن به مرحله ثمردهی می باشد.

گیاه شناسی کاکائو

گیاه کاکائو با نام علمی ” Theobroma cacao ” متعلق به خانواده پنیرک (mallow) یعنی ” Malvaceae ” است. درخت کاکائو یکی از 22 گونه جنس مزبور می باشد و از جمله درختان همیشه سبز و کوتاه به ارتفاع 8 – 4 متر است که بومی عمیق ترین مناطق استوایی آمریکای جنوبی و مرکزی می باشد.

از بذور گیاه مذکور موسوم به دانه های (bean) کاکائو برای تهیه خمیر کاکائو، پودر کاکائو و شکلات آن بهره می گیرند. كاكائو از جمله گیاهان همیشه سبز با برگ های براق است که برگ ها در دوران جوانی به رنگ قرمز ولیکن در دوران بلوغ به رنگ سبز در می آیند.

برگها بصورت متناوب، یکپارچه، فاقد آویزه (lobe) به طول 40 – 10 سانتیمتر و عرض 20 – 5 سانتیمتر می باشند و اقدام به تولید هزاران شکوفه سفید تا صورتی رنگ ریز و روغنی با 5 گلبرگ (petal) می نماید.

گلها بصورت دسته ای مستقیماً بر روی تنه و شاخه های مسن این نوع درخت ظاهر می گردند که این شیوه اصطلاحاً “گل ساقه” (cauliflory) نامیده می شود. گل ها در اندازه کوچک به قطر 2 – 1 سانتی متر با “کاسۀ گل” یا “کالیکس” (calyx) صورتی رنگ هستند. تنها 10 – 3 درصد گل ها به مرحله بلوغ و ثمردهی می رسند.

درحالیکه اغلب گل های گیاهان جهان توسط زنبورهای راسته “بال غشائیان” (Hymenoptera) و یا پروانه ها و بیدها از راسته “بال پولک داران” (Lepidoptera) گرده افشانی و تلقیح می گردند ولیکن گلهای آن به کمک مگس های ریز موسوم به ” Forcipomyia midges ” از راسته “دو بالان” گرده افشانی می شوند.

میوه های کاکائو موسوم به غلاف و به شکل تخم مرغی به طول 30 – 15 سانتیمتر و عرض 10 – 8 سانتیمتر هستند که در زمان رسیدگی به رنگ های سبز، زرد، نارنجی و بلوطی با وزن تقریبی 500 گرم در می آیند.

آنها مستقیماً بر تنه و شاخه های اصلی درخت چسبیده اند. غلاف ها حاوی 60 – 20 بذر موسوم به دانه های کاکائو هستند که درون پالپ های سفیدرنگی محفوظند و از هر 14 – 7 میوه كاكائو می توان حدود یک پوند دانه استخراج نمود. میوه های کاکائو به رنگ های سبز یا بلوطی بر سطح تنه یا شاخه های مسن آن می رویند.

این میوه ها در زمان رسیدگی به رنگ های طلایی یا مخملی با لکه هایی به رنگ های مختلف در می آیند. هر بذر حاوی مقادیر متنابهی چربی (50-40 درصد) است که جهت تهیه کره کاکائو بكار مي آید. مهمترین ماده موجود در بذور کاکائو را “تئوبرومین” تشکیل می دهد که ساختاری مشابه “کافئین” دارد.

بذرهای کاکائو ترکیب اصلی شکلات ها را تشکیل می دهند درحالیکه از پالپ های میوه های كاكائو برای تهیه عصاره های نیروبخش، ژله ها، نرم کننده ها و مواد اولیه داروها استفاده می کنند. گیاه “T. cacao” دارای “ریخته ارثی” یا “ژنوم” دیپلوئید به طول “Mbp 430” كه شامل 10 جفت کروموزوم می باشد.

رشته های ژنوم کاکائو دارای 28798 ژن کُدساز پروتئین هستند كه در مقایسه با 23000 ژن کُدساز پروتئین در انسان بیشترند. در حدود 20 درصد ژنوم های کاکائو از عناصر قابل جابجایی هستند که بخش کوچکی را در قیاس با دیگر گونه های گیاهی تشكیل مي دهند. بسیاری از ژن های کاکائو تاکنون شناسایی شده اند.

این ژن ها درگیر با فرآیندهای ساختن “فلاونوئیدها”، هیدروکربن های اسانس ها، “تئوبرومین” و بسیاری از متابولیت های مسئول بروز خواص کیفی و طعم کاکائو از جمله “پلی فنل ها” هستند. “پلی فنل ها” حدود 8 درصد وزن خشک غلاف کاکائو را تشکیل می دهند.

شناسایی زنجیرۀ ژنومی کاکائو به پژوهشگران کمک می كند تا به مطالعه بیولوژی مولکولی و اصلاحی واریته های ممتاز بپردازند و ژنوم هایی مقاوم به بیماریهای قارچی و ویروسی فراهم سازند تا بدین طریق بر راندمان محصول درخت كاكائو به موازات كاهش هزینه ها افزوده گردد.

گونه “کاپوچیو” با نام علمی Theobroma grandiflorum از خویشاوندان نزدیک کاکائو می باشد که در کشورهای کلمبیا، پرو، بولیوی و برزیل یافت می گردد. این گونه همانند کاکائو بعنوان منبع اصلی نوعی شکلات موسوم به cupulate یا cupuaçu chocolate است. میوه “کاپوچیو” دارای پتانسیل بالایی از جنبه صنایع غذایی و آرایشی می باشد.

تاریخچه پرورش كاكائو

پرورش كاكائو را در اقالیم نامناسب رشد فقط ميتوان در شرایط گلخانه اي انجام داد زیرا در شرایط طبیعي و وحشي تنها در مناطق گرمسیري بویژه جنگل هاي باراني آمازون رشد مي كنند. مناطق عمده پرورش كاكائو را نواحي نزدیک به خط استوا از جمله آمریكاي جنوبي، آمریكاي مركزي و بخش هاي از آسیا و آفریقا تشكیل مي دهند.

کشت و کار، کاربرد و گسترش طبیعی درخت کاکائو از قدیم در منطقه آمریکای لاتین به شدت مرسوم بود. بر طبق برخي نظریات اولین مراحل اهلی کردن کاکائو احتمالاً بمنظور تهیه نوشیدنی های حاصل از تخمیر دانه هایش بوده اند. از چندین دستورالعمل تهیه کاکائو در متون تاریخی برای مصارف: جشن ها، دارویی و آشپزی یاد شده اند.

برخی از این دستورالعمل ها حاکی از اختلاط کاکائو با ذرت، وانیل، فلفل تند (چیلی) و عسل هستند. کاربردهای داروئی و آشپزی شکلات در طی یک قرن از اسپانیا به فرانسه، انگلستان و سایر مناطق اروپای غربی گسترش یافتند. دیری نپائید كه تقاضای فزایندۀ نوشیدنی های کاکائویی موجب احداث ایستگاه های پرورش كاكائو در مناطق حوزه کارائیب توسط فرانسوی ها گردید ولیكن متعاقباً اسپانیایی ها آنرا در ونزوئلا و فیلیپین گسترش دادند.

كاكائو را در گستره جهانی در سطح 17 میلیون ایکر معادل 69 هزار کیلومترمربع در گستره جهانی پرورش می دهند و تولید کاکائو از 1/5 میلیون تن در سال 1984 میلادی به 3/5 میلیون تن در سال 2004 میلادی بالغ گردیده که به دلیل گسترش سطح زیر کشت در مقایسه با افزایش عملکرد در واحد سطح بوده است.

درخت كاكائو از سنین 5 – 4 سالگی به تولید میوه می پردازند. هر درخت بالغ بیش از 6 هزار گل در سال تولید می کند ولیکن فقط 20 غلاف از این میان به ثمر می رسند. برای تولید هر کیلوگرم خمیر کاکائو به 40 عدد غلاف معادل 200 عدد بذر نیاز می باشد.

گروه بندی دانه های کاکائو

سازندگان شکلات دانه های کاکائو را برای تهیه پودر کاکائو و انواع شکلات به 3 گروه تقسیم بندی نموده اند:

1. گروه ” Criollo ” :
گروه “کریولو” را بعنوان “شاهزاده میوه های درخت کاکائو ” می شناسند زیرا دارای پوسته ای نرم و مغزي به رنگ روشن یکنواخت با عطر دلپسند است. این گروه از جمله دانه های کاکائو هستند که غالباً توسط قوم “مایا” استفاده می شدند. آنها بسیار با ارزش ، کمیاب و گرانبها می باشند.

تنها 10 درصد شکلات های دنیا را از اینگونه دانه ها می سازند. دانه های گروه “کریولو” تلخی ملایمی دارند ونسبت به سایرین معطرتر هستند. دانه های کاکائوی “کریولو” که عمدتاً در کشورهای اروگوئه و ونزوئلا پرورش می یابند، از مرغوب ترین نوع در دنیا محسوب می شوند.

برخي دانه های کاکائوی حاصل از مناطق مذکور را در نوامبر 2002 میلادی با نام cacao de chuao بعنوان یک نوع جدید و گرانقیمت به بازارها عرضه کردند. این واریته تا اواسط قرن هجدهم میلادی بر تمامی بازارهای جهانی سلطه داشت اما امروزه فقط تعداد بسیار کمی از آن بصورت خالص باقیمانده است.

2. گروه ” Forastero ” :
گروه “فوراسترو” از وفورترین انواع کاکائو به دلیل سهولت تکثیر و پروش است. این میوه دارای پوسته ضخیم تر و عطر تندتري می باشد. گروه “فوراسترو” شامل مجموعه ای از واریته های اهلی، نیمه وحشی و وحشی است بطوریکه رقم “آمیلونادو” Amelonado بیشترین گستردگی پرورش را دارد.

این رقم به وفور در برزیل و غرب آفریقا پرورش می یابد. رقم “آمیلونادو” را در برزیل با نام Comun، در آفریقا بنام “آمیلونادو”، در اکوادور بنام cacao national و در کاستاریکا و مکزیک بنام های Matina و Ceylan می شناسند. در حدود 80 درصد شکلات های دنیا را با دانه های کاکائویی گروه “فوراسترو” تهیه می کنند.

درختان این گروه بنحو شاخصی نسبت به درختان “کریولو” از طاقت بیشتری بهره مندند لذا دانه های ارزان تری عرضه می دارند.اخیراً بزرگترین ایستگاه های پرورش درخت کاکائو در جهان از ارقام هیبرید پُرمحصول بهره می گیرند.

3. گروه ” Trinitario ” :
گروه “ترینیتاریو” را غالباً در گروه “فوراسترو” قرار می دهند زیرا در حقیقت هیبرید حاصل از Criollo × Forastero می باشند. گروه مزبور حائز عطر و طعم متوسطی است. این گروه از درختان کاکائو برای پرورش بسیار مناسبند. گروه “ترینیتاریو” برای تهیه 10 درصد شکلات های دنیا استفاده می گردند.

گروه مذکور در کشورهای : ترینیداد، ونزوئلا، اکوادور، کامرون، ساموآ، سریلانکا، جاوه و گینه پاپوآ توسعه یافته اند. در نیمکره غربی زمین به پرورش گونه ای از کاکائو می پردازند که در سایر مناطق عمومیت ندارد. امروزه حتی یک درخت منفرد کاکائو که خصوصیات گونه ای خاصی را نشان بدهد، بسیار کمیاب است.

یکنواختی موجود در ایستگاه های پرورش کاکائو بواسطه توسعه “قلمه های شاخه ای” ریشه دار شده ای است که از یک پایۀ مادری خاص حاصل آمده اند. پرورش دهندگان کاکائو در طی سالهای اخیر اقدام به تولید ارقام هیبرید در جهت بهبود کیفیت، راندمان تولید و افزایش مقاومت به بیماری ها نموده اند.

دانشمندان با توسل به تکنیک های بیوتکنولوژی به تلاشی پیگیر بمنظور اصلاح کیفیت و توانایی مقاومت در برابر امراض گیاهی پرداخته اند. دسته بندی جدید ارقام کاکائو در 10 گروه ژنتیکی می تواند به اصلاحگران نباتات کمک نماید تا به انواع جدید مقاوم به بیماریها و آفات و همچنین حائز عطر و طعم بیشتر دست یازند.

مشهورترین شرکت هایی که در امر فرآوری کاکائو فعالیت دارند شامل : “هیرشي” (Hershey`s)، نستله (Nestle) و مارس (Mars) می باشند که تقریباً تمامی کاکائوی تولیدی دنیا را از طریق منابع مختلف خریداری می نمایند.

بخش تولیدات گیاهی شرکت مارس در ژوئن 2009 میلادی به عرضه کالای جدیدی بنام “Cirku” پرداخت که عصاره فرآیندی کاکائو بود. این ماده جدید دارای طعمی دلپذیر است و طی مراحل ویژه ای تهیه می گردد. “سیرکو” حاوی سطوح بالایی از عناصر غذایی گیاهی موردنیاز انسان می باشد.

تکثیر درخت كاكائو

خلاصه روش های تکثیر درخت كاكائو بشرح زیر هستند :

1. کاشت بذور : کاکائو غالباً از کاشت بذور حاصل می آید. بذور کاکائو پس از جوانه زنی به تولید گیاهان جدید منجر می شوند ولیکن بذور را نباید بیشتر از 15 روز قبل از رسیدگی کامل از غلاف خارج ساخت. درختان جوان کاکائو را معمولاً در قلمستان ها پرورش می دهند. برای این منظور ابتدا بذور موردنیاز را از درختان مطلوب انتخاب و جمع آوری می کنند سپس بذور را در پاکت هایی از جنس پلاستیک یا الیاف می کارند.

دانهال ها در طی چند ماه سریعاً رشد می کنند و برای انتقال به زمین اصلی آماده می گردند. در صورتیکه نهال های غرس شده را بخوبی تحت مراقبت و هرس قرار دهند آنگاه غالباً در بسیاری از ارقام پس از سال پنجم به مرحله میوه دهی می رسند.

2.کاشت قلمه : قلمه های ساقه باید دارای 5 – 2 برگ و 2 – 1 جوانه باشند. براي این منظور ابتدا نصف اندازه برگ ها را قطع می کنند سپس قلمه ها را در گلدان ها می کارند. گلدان های مزبور را تا مرحله ریشه دهی و جوانه زنی با صفحات پلی اتیلین پوشش می دهند.

3. کاشت جوانه : جوانه را از یک درخت سالم جدا می سازند و آنرا در زیر زبانه ای از پوست تنۀ درخت کاکائو دیگر قرار می دهند. وصله پیوند جوانه را با الیاف نخل یا نوارهای پلاستیک شفاف می بندند تا از اتلاف رطوبت ممانعت ورزند. مدتی پس از اینکه جوانه پیوندی بخوبی رشد یافت آنگاه نسبت به قطع ساقه اصلی درخت از قسمت بالای پیوند جوانه ای اقدام می کنند.

4. مارکوتینگ : در روش “مارکوتینگ” که نوعی خوابانیدن هوایی است، ابتدا اقدام به حذف نواری باریک از پوست شاخه ها می نمایند سپس محل آنرا با خزه یا خاک ارّه مرطوب می پوشانند و به کمک صفحات “پلی اتیلین” می بندند. بزودی ریشه ها از اطراف محل برش رشد می یابند و در این زمان باید شاخه را از زیر محل برش قطع نمود و در گلدان یا محل جداگانه ای بعنوان گیاه جدید غرس کرد.

مراحل استقرار درخت كاكائو

از 20 گونه درختان جنس Theobroma فقط گونه T.cacao از بیشترین محبوبیت و گسترش در جهان برخوردار است. درخت كاكائو كه از میوه هایش در صنایع غذایی برای تهیه شكلات بهره مي گیرند، امروزه در 58 كشور جهان پرورش مي یابد و مساحتی بالغ بر 17 میلیون ایكر را اشغال كرده اند و آن را مي توان در سراسر سال غرس نمود. البته در مناطقی نظیر فلوریدای جنوبی اقدام به كاشت درختان كاكائو در باغ های كلكسیون گیاهي نموده اند.

مراحل كاشت و استقرار درخت كاكائو عبارتند از :

• مرحله 1 : نهال های سالم کاکائو را با ارتفاع 3 – 2 فوت از قلمستان ها خریداری نمائید. از انتخاب درختان بزرگی که در گلدان های کوچک پرورش یافته اند، اجتناب ورزید. زیرا ریشه های آنها محدود گردیده اند. چنین نهال هایی به سختی استقرار می یابند و دیرتر به مرحله ثمردهی می رسند.
• مرحله 2 : محوطه ای را برای کاشت نهال های کاکائو انتخاب نمائید که از وضعیت نسبتاً سایه برخوردار باشد. درخت كاكائو را در سمت جنوبی ساختمان ها بکارید تا از گرمای خورشید بخوبی بهره گیرند. اینگونه نهال ها را می توانید در کنار حصارهای سیمی و در مجاورت خانه ها غرس نمائید.
• مرحله 3 : مکان غرس نهال ها باید از زهکش مناسب برخوردار باشد بطوریکه باران های شدید تبدیل به حوضچه ای در اطراف طوقه درختان نشوند. درخت كاكائو طالب آب کافی هست اما از قرار گرفتن ریشه هایشان در شرایط غرقاب متنفرند.
• مرحله 4 : حفره هایی را به قطر و عمق 3 برابر توده خاک اطراف ریشه ها حفر نمائید. در صورتیکه خاک شنی است، باید آنرا با خاک باغچه به نسبت 50:50 مخلوط سازید.
• مرحله 5 : نهال کاکائو را در حفره مذکور قرار دهید. سطح خاک حفره پس از غرس نهال باید در تراز خاک گلدان و یا اندکی بالاتر قرار گیرد. سطح خاک را با کف پا اندکی بفشارید تا بخوبی محکم گردد. نسبت به آبیاری نهال ها باید بلافاصله اقدام شود.
• مرحله 6 : از مالچ هایی نظیر خرده های چوب به قطر 6 اینچ و یا پلاستیک سیاه برای پوشش اطراف پایه نهال ها استفاده شود. مالچ های آلی باید به فاصله 12 اینچی طوقه مستقر گردند تا باعث شیوع بیماري هاي گیاهي نشوند.
• مرحله 7 : از قیّم مناسب در مجاورت نهال ها بهره گیرید سپس آنرا با نخ پنبه ای به گیاه متصل سازید. قیّم ها می توانند حمایت لازم را از نهال های کاکائو در برابر طوفان های گرمسیری بعمل آورند.
• مرحله 8 : کوددهی را در فواصل 21 – 14 روز انجام دهید. برای این منظور از کودهایی با فرمولاسیون 6 – 6 – 6 به میزان 1/4 پوند برای هر نهال بهره گیرید. زمانیکه نهال های کاکائو به سن 18 – 12 ماه رسیدند، باید 2 پوند از کود مذکور در هر ماه در اطراف هر درخت جوان مصرف گردد.
• مرحله 9 : اگر نهال های کاکائو پس از 2 – 1 فوت رشد کردن هنوز شاخه دهی نکرده باشند، باید نسبت به هرس آنها اقدام شود لذا بخش انتهایی نهال ها را قطع می کنند. متعاقباً فقط اجازه رشد 4 شاخه را بدهید و بقیه شاخه ها را حذف کنید. همچنان که درخت كاكائو به رشد ادامه می دهد، سعی شود تا ارتفاعش را در حد کمتر از 8 فوت حفظ نمائید. شاخه ها و شاخک ها را حذف کنید تا هوا به راحتی در فضای فوقانی گیاه جریان یابد زیرا جریان مناسب هوا مانع شیوع بیماریهای گیاهی می شود. در طول سال مرتباً به هرس گیاه مبادرت ورزید.

شرایط پرورش كاكائو

درخت كاكائو در کشورهایی پرورش می یابند که در کمربند بین 10 درجه عرض شمالی و 10 درجه عرض جنوبی واقعند زیرا چنین اقلیمی برای رشد آن مناسبند. بزرگترین تولیدکنندگان کاکائو در جهان شامل : ساحل عاج، غنا و اندونزی هستند.

مهمترین شرایط رشد درخت كاكائو بشرح زیر می باشند :

حرارت :

سکونتگاه اصلی درخت كاكائو در اشکوب های (storey) زیرین جنگل های بارانی و همیشه سبز مناطق استوایی است لذا عواملی نظیر درجه حرارت و مقدار بارندگی از اهمیت والایی در دستیابی آنان به بهترین میزان رشد برخوردارند. گیاه کاکائو واکنش بسیار خوبی به درجه حرارت های بالا نشان می دهد بطوریکه متوسط حداکثرهای دمای سالانه 32 – 30 درجه سانتیگراد و متوسط حداقل های دمای سالانه 21 – 18 درجه سانتیگراد را می پسندد.

بارندگی :

بارندگی مهمترین عامل تغییر سالانه میزان عملکرد کاکائو در قیاس با سایر عوامل اقلیمی بشمار می آید. درخت كاكائو نسبت به کمبود رطوبت خاک بسیار حساس است لذا بارندگی باید بوفور وقوع یابد و پراکنش مناسبی در سراسر سال داشته باشد. یک متوسط بارندگی سالانه بین 2000 – 1500 میلیمتر در اولویت قرار دارد. مناطق نامساعد شامل جمله مناطقی هستند که بیش از 3 ماه در سال به میزان کمتر از 100 میلیمتر بارندگی دارند. مکان های استقرار آن غالباً اراضی ساحلی و دره ها می باشند که از پراکنش بارندگی کافی و زهکشی مناسب برخوردارند.

رطوبت نسبی :

اتمسفر گرم و مرطوب برای اپتیمم رشد و نمو آن ضروری است. مقدار رطوبت نسبی در کشورهای تولیدکنندۀ کاکائو معمولاً بالا است آنچنانکه میزان روزانه اش به 100 درصد می رسد و شب ها در حدود 80 – 70 درصد است. بر سطح پوسته تنه درخت كاكائو بواسطه رطوبت نسبی زیاد غالباً گلسنگ ها و خزه هایی می چسبند و اُرکیده های کوچک و زیبا گاهاً بر شاخه هایش می رویند.

نور و سایه :

درخت كاكائو اپتیمم استفاده از نورهای قابل دسترسی را به عمل می آورد لذا عرفاً در شرایط سایه کشت می گردند. آنها بطور طبیعی در جنگل های بارانی منطقه آمازون و در سایه درختان مرتفع رشد می یابند. شرایط سایه از ضروریات اجتناب ناپذیر رشد درختان کاکائو بویژه در ضمن سالهای اولیه عمر آنها است.

این گیاه نیازمند حضور در کنار درختان بلندتر برای ایجاد سایه و محافظت از وزش بادهای شدید می باشد. نهال های کاکائو که بتازگی غرس شده اند، ضرورتاً باید در پناه سایر درختان متعلق به گونه های دیگر قرار گیرند و برای این منظور از درختان میوه ای نظیر : موز، نارگیل، “موز سبز” و “یام نارگیلی” (cocoyam) بهره می گیرند.

درخت کائوچو و انواع درختان جنگلی نیز برای سایه اندازی قابل استفاده هستند. درختان استقرار یافته می توانند در برابر نور خورشید نیز رشد کنند لذا می توان از آنها در خاک های حاصلخیز و در مجاورت زراعت های متراکم سود جُست.

شرایط خاک :

• خصوصیات فیزیکی :
  درخت كاكائو قادر به رشد در گسترۀ وسیعی از انواع خاک ها هستند. کاکائو به خاک های درشت بافت با کیفیت معقول و عمق 1/5 متر جهت رشد مناسب ریشه ها نیاز دارد. خاک های ریزبافت از نفوذپذیری لازم برخوردار نیستند لذا قادر به زهکشی آب مازاد نمی باشند. کاکائو نسبت به دوره های کوتاه مدت غرقاب متحمل است اما این حالت نباید تداوم یابد. درخت كاكائو نسبت به فقدان آب کافی در خاک حساسند ولیكن خاک ها باید از بافت مناسبي جهت توانایی حفظ آب کافی همزمان با شرایط زهکشی برخوردار باشند.
• خصوصیات شیمیایی :
  ویژگی های شیمیایی خاک سطحی اهمیت بسزایی در پرورش درخت كاكائو دارند زیرا بخش عمده ای از ریشه های این درختان برای جذب عناصر غذایی در خاک سطحی پراکنده اند. این درخت قادر به رشد در خاک هایی با PH حدود 7/5 – 5 است. این گیاه از عهده خاک های اسیدی ضعیف و قلیایی سبک بر می آید ولیکن باید از کاشتن آن در خاک هایی با PH کمتر از 4 و بیشتر از 8 اجتناب ورزید. کاکائو به خاک های نیمه اسیدی که برخوردار از عناصر غذایی کافی هستند، نسبتاً متحمل است. خاک ایستگاه های پرورش درخت كاكائو باید دارای حدود 3/5 درصد مواد آلی در 15 سانتیمتر فوقانی باشد. این خاک لزوماً حاوی برخی کاتیون ها و آنیون ها در حالت متعادل خواهد بود. چنین خاک هایی باید قابلیت تبادل پایه اي در حدود 35 درصد از کل ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC) داشته باشد وگرنه دچار معضلات تغذیه ای می گردد. اپتیمم نسبت نیتروژن کل به فسفر کل در خاک ایستگاه های پرورش این درخت باید در حدود 1/5 باشد.

دورۀ ثمردهی کاکائو

درخت كاكائو بطور معمول در نواحی نزدیک استوا رشد می کند ولیکن آنها را در مناطق دورتر نظیر نواحی جنوبی مکزیک نیز می توان یافت. این گیاه نیازمند شرایط سایه، بارانی و ارتفاعات کمتر از 1000 فوت از سطح دریاهای آزاد است. کشاورزانی که به پرورش مبادرت می ورزند، باید آنها را از تابش مستقیم نور خورشید و وزش شدید بادها مصون دارند.

این گیاه قادر به بقاء در شرایط خشک نیست. آنها پس از رشد کافی در شرایط سایه می توانند بدون آسیب دیدن در خارج از مناطق جنگلی رشد یابند. ارتفاع آن به 25 – 15 فوت می رسد درحالیکه ارقام وحشی از ارتفاع 60 فوت و بیشتر برخوردار می گردند. میوه هایش از نوع غلافدار هستند و از سال پنجم زندگی آنها آشکار می گردند درحالیكه برخی ارقام ممکن است به میوه دهی زودتر اقدام نمایند.

هر درخت می تواند برای چندین دهه به تولید میوه ادامه دهد. اوج تولید درخت كاكائو حدوداً 10 سال پس از اولین میوه دهی است. میوه دهی اقتصادی از تاریخ اوج میوه دهی به مدت 13 – 12 سال تداوم مي یابد، پتانسیل سن آن نیازمند تفکر و تعمق است بطوریکه درختان منفردی با سن بیش از 200 سال نیز دیده شده اند.

تاکنون هیچکس قادر به تعیین سن دقیق گونه های مختلف آن نشده است. برخی سن 25 سال را برای بازده اقتصادی این درخت تعیین می کنند. آنها توصیه به جایگزینی درختان مسن با سن بیش از 25 سال با درختان جوان تر می نمایند که در تمامی طول سال به تولید میوه می پردازند که آنها را بصورت فصلی برداشت می کنند. میوه ها بصورت هاي گوناگون و متنوع دیده می شوند زیرا دگرگرده افشانی (cross-pollinate) در گیاه کاکائو رایج است.

انواع میوه های کاکائو

کلیه دانه های کاکائوی بازارهای عمده تجاری دنیا را در 2 گروه قرار می دهند :

1. گروه معطر یا عالی
2. گروه معمولی یا عادی

بطورکلی دانه های عالی یا معطر کاکائو از درختان واریته “کریولو” و “ترینیتاریو” بدست می آیند درحالیکه دانه های معمولی یا عادی را از درختان واریته “فوراسترو” حاصل می آورند. البته استثنائاتی نیز در این رابطه وجود دارند. مثلاً : واریته ” در کشور اکوادور که در زمره “فوراسترو” قرار دارد نیز به تولید دانه های عالی یا معطر می پردازد.

متقابلاً دانه های کاکائوی کشور کامرون که از واریته “ترینیتاریو” حاصل می شوند، تولید پودر قرمز رنگی می نمایند كه آنرا در زمره دانه های معمولی قرار مي دهد. سهم دانه های عالی و معطر از کل تولید سالانه کاکائو در جهان حدوداً 5 درصد است. این موضوع بیان کننده آن است که عمده فعالیت های توسعه تولیدات کاکائو در جهان طی 5 دهه اخیر بر محوریت کاکائوهای معمولی استوار بوده اند.

آفات و بیماریهای کاکائو

* آفات کاکائو :

مهمترین آفات کاکائو عبارتند از :

1. “غلافخوار کاکائو” با نام علمی ” Conopomorpha cramerella ” که در جنوب شرقی آسیا شیوع دارد.
2. “سنک کاکائو” ) Capsid ; mirid ( بویژه گونه های ” Sahlbergella singularis ” و ” Distantiella theobroma ” که در غرب آفریقا و گونه ” Helopeltis spp ” که در جنوب شرقی آسیا شیوع دارند.
3. موش صحرایی و سایر آفات مهره دار نظیر : دارکوب ها و “موش خرما”
4. علف هرز انگلي “دارواش”

* بیماریهای کاکائو :

مهمترین بیماریهای کاکائو عبارتند از :

1. “پوسیدگی شبنمی غلاف” کاکائو با عاملیت قارچ ” Moniliophthora roreri “
2. “جاروی جادوگر” سرشاخه های کاکائو با عاملیت قارچ ” Moniliopthora perniciosa “
3. “پژمردگی سراتوسیستی” با عاملیت قارچ ” Ceratocystis cacaofunesta “
4. “خشکیدگی نواری آوند” با عاملیت قارچ ” verticillium dahliae “
5. “سیاه شدگی غلاف ها” با عاملیت قارچ ” Phytophthora megakarya ” که در غرب آفریقا رایج است.
6. بیماریهای ناشی از سرایت قارچ های “اُاُمایست”
7. بیماریهای ویروسی

آفات و بیماریهای مختلفی در راستای تغییرات اقلیمی به کاکائو آسیب می رسانند كه این موضوعات لزوم دستیابی به واریته های جدید آنرا مدلل ساخته اند. متخصصین اصلاح نبات معمولاً متکی به تنوع ژنتیکی موجود برای دستیابی به وایته های جدید هستند زیرا کاکائو دارای بذور ناسازگاری است که نمی توان نسبت به حفظ آنها در بانک های ژن مبادرت ورزید.

کوشش های زیادی در رابطه با اصلاح تنوع کاکائو توسط اصلاحگران صورت می پذیرند تا بواسطه یک استراتژی جهانی به حفظ منابع ژنتیکی کاکائو بینجامد و اساس اقتصاد پایدار آنرا در مقیاس جهانی حفظ کند. این استراتژی در جهت دستیابي به اهداف زیر می باشد :

• حفظ وضعیت موجود و پایداری تولید
• جستجوی تنوع زیستی به منظور اصلاح گیاه
• کسب اطلاعات بیشتر در جهت نگهداری بهینه مواد اولیه كاكائو

امروزه بسیاری از مناطق طبیعی تنوع این درختان در بخش های محافظت شده ای نظیر پارک های ملی واقعند. مطالعات اخیر در مورد تنوع زیستی در مناطق مختلف اقلیمی نشان می دهند که بسیاری از مناطق محافظت شده مزبور به هیچوجه تا سال 2050 میلادی همچنان برای رشد درخت كاكائو مناسب نخواهند ماند. آنها به این نتیجه رسیده اند که متقابلاً مناطقی از کشور “پرو” می توانند بعنوان مأمنی مطمئن جهت پرورش و حفظ تنوع زیستی این گیاه برگزیده شوند.

برداشت میوه های كاكائو

شغل جمع آوری میوه های کاکائو به هیچوجه آسان تلقی نمی گردد. درخت كاكائو بسیار شکننده بوده و از ریشه های سطحی برخوردار است لذا صعود کارگران از شاخه های درختان به منظور برداشت محصول بر احتمال خسارتزدگی آنها خواهد افزود.

کارگران “قیچی دسته بلند” موسوم به tumbador را که به شکل یک محفظه دستکش مانند مجهز به یک چاقوی فلزی است و در انتهای یک دستۀ بلند نصب می باشد، بکار می گیرند تا میوه ها را بدون آسیب رسانی به درختان و پوست تنۀ آنان بچینند.

همچنین از کاردهای دراز موسوم به machete برای برداشت میوه هایی که در ارتفاع کمتری بر تنه درختان می رویند، استفاده می گردد. کارگران بواسطه آموزش و تجربیات بصری می آموزند که کدامیک از میوه هاي درخت كاكائو بخوبی رسیده اند و آماده برداشت می باشند.

میوه های رسیده در تمامی فصول سال ملاحظه می گردند زیرا فصل رشد در مناطق گرمسیری بواسطه پراکنش مناسب بارندگی و تعدیل دما بصورت 12 ماهه است. برداشت اصلی بستگی به موقعیت ها معمولاً پس از گذشت چند ماه از سال صورت می پذیرد و برداشت فرعی چند ماه بعد از آن انجام می گیرد.

تفاوت های اقلیمی موجب تنوع گسترده ای در زمان برداشت شده اند گواینکه در هر موقعیت اقلیمی نیز با نوساناتی در زمان برداشت از یک سال تا سال بعد مواجه مي گردند.