طرح توجیهی پرورش بز مورسیا

طرح توجیهی پرورش بز مورسیا
بی تردید در تولید صنعتی بز مورسیا تامین علوفه بیشترین هزینه جاری را بخود اختصاص میدهد اما این واقعیت برای کشور ما که نه در تولید انبوه علوفه مزیت نسبی دارد نه در کیفیت مراتع ،از اهمیت به مراتب بیشتری برخوردار است تولید تجاری علوفه در ایران به دلیل کمبود منابع آب و عدم امکان برداشت مکانیزه و ذخیره سازی از منابع طبیعی عملا در رقابت با تولید سایر محصولات کشاورزی که مورد مصرف عموم مردم است قرار می گیرد.

لذا بدیهی است قیمت تمام شده آن تابعی از قیمت گندم بعنوان کالای مرجع در بخش تولیدات کشاورزی خواهد بود. این واقعیت در تحلیل شرایط موجود و در راستای تدوین راهکارهای معطوف به توسعه پرورش بز مورسیا و سایر دامها خود را در قالب یک اصل موضوعه برما آشکار می کند. که ما با دام هایمان در مصرف خوراک در رقابت هستیم.

براساس آمارهای موجود از عملکرد گاوداری های صنعتی کشور نرخ بهره وری تبدیل خوراک گاوهای هولشتاین اصیل بین ۵۵ تا ۵۵ درصد است این بدین معنا است که گاوداران ما باید برای تولید هر کیلو گرم شیر بین ۱۵۴۰ تا ۱۸۲۰ گرم علوفه (بر اساس ماده خشک) در اختیار دام قرار دهند.

با توجه به قیمت های مصوب برای خرید تضمینی گندم در سال زراعی جاری (۹۳-۹۴) و مقایسه آن با قیمت فروش شیر به کارخانجات فرآورده های لبنی، روشن است که گاوداری های صنعتی مجبورند تنها در رابطه با نسبت هزینه علوفه با تولید شیر زیانی بین ۱۸ تا ۳۹ درصد را تحمل کنند.

بدیهی است واردات نهاده های دامی نیز علاوه بر آنکه هزینه سنگینی به اقتصاد ملی وارد می کند همواره با مشکلات خاص خود از جمله نوسانات نرخ ارز همراه است و درهر شرایطی نمی تواند در تغییر این معادله نقشی ایفا کند مگر آنکه تا حدود پنجاه درصد مشمول پرداخت یارانه شود.

با توجه به اینکه معمولا در چنین شرایطی راهی بجز افزایش بهره وری وجود ندارد، گاوداری های صنعتی ما باید برای رسیدن به نقطه سربسر در نرخ تبدیل خوراک به مرز بهره وری هشتاد درصد برسند و تولید سرانه هر راس گاو در رده هولشتاین را به هشت تن در هر دوره شیردهی و برای گذر ازاین نقطه همچون سایر کشورهای توسعه یافته در این رشته به ده تن و بالاتر ارتقا دهند.

دستیابی به چنین شرایطی اگر چه غیر ممکن نیست ولی بسیار دشوار و زمانبر خواهد بود. اما مساله اصلی اینست که محدودیت های طبیعی موجود در کشور حتی با افزایش شاخص های تولید در صنعت پرورش دام های سنگین نمی تواند پاسخگوی نیازهای امروز و آینده ما باشد.

این واقعیت ما را به یک اصل موضوعه ثانوی راهبری می کند تحت این عنوان که در هر وضعیت مفروضی نمیتوان و نباید همه تخم مرغ ها را در سبد دام های سنگین قرار داد  و به فکر پرورش دام سبک از جمله پرورش بز مورسیا افتاد.

اگر چه همواره یکی از شاخص های اصلی افزایش بهره وری، مدیریت مصرف بهینه علوفه و بهبود آن در رابطه با حجم تولید شیر نسبت به وزن بدن حیوان است ولی اتکاء مطلق بر این شاخص بدون توجه به عوامل تعیین کننده کیفیت و ترکیب شیر بشدت گمراه کننده خواهد بود.

برای رفع این مشکل باید بجای تاکید یک سویه بر افزایش نرخ تبدیل خوراک نسبت به تولید سرانه کل، شاخص های تولید کل چربی و پروتیئن در هر دوره شیردهی را جایگزین کرد. بر این اساس بازدهی سرانه گاوهای هولشتاین تحت سیستم های پرورش صنعتی در ایران ۱۷۱ کیلو گرم در سال خواهد بود که معادل ۵۸ کیلو علوفه برای تولید یک کیلوگرم کره است.

مشکل این است که نژادهای شناخته شده دیگر که شیر پرچرب تری تولید می کنند. کیفیت بهتر شیرشان همراه با ظرفیت ژنتیک پایین تری برای حجم تولید همراه است و عملا تغییر معنی داری در این معادله ایجاد نمی کنند. متغیر مهم دیگری که بواقع بیش از هر عامل دیگری بر نوسان بهره وری اثرگذار است ظرفیت ژنتیک هر گونه ای از دام است.

اگرچه کیفیت علوفه تا حد معینی در تعیین ترکیب شیر تولید شده نقش ایفا می کند. اما بدون تردید فرا رفتن از این حد تنها با اتکاء به ویژگیهای ژنتیک و خصلتهای ذاتی دامهایی که چنین شاخص هایی را حمل می کنند میسر است.

ادعای ما این است که بر اساس تحلیل وضعیت موجود در بخش پرورش دام های سنگین، این صنعت در کشور ما عملا به انتهای ظرفیت بالقوه خود رسیده است و با اتکا بر محدوده جابجایی متغیرهایی که بر آن مسلط هستند نمی توان تغییر ملموسی در شرایط ایجاد کرد.

شاکله دامداری در کشور ما تا دهه چهل متکی بر پرورش دام سبک بر اساس سیستم های غیر متمرکز و آنچه عموماً سنتی می نامند بوده است. این روشها، کارآمد، انطباق پذیر و همراه با بهره وری بسیار بالا بوده که تا آن مقطع زمان نه تنها نیازهای کشور را تامین می کردند بلکه تا حدودی صادرات هم داشته اند.

اواخر دهه چهل همراه با تاکید بدون مطالعه بر سیستم های متمرکز صنعتی در پرورش دام های سنگین و بی توجهی به لزوم حفظ و ارتقا بهره وری تولیدی فرماسیون های اجتماعی تاریخی ایران، سال به سال واردات فرآورده ها و نهاده های دامی افزایش تصاعدی یافت و ما را بجایی رسانید که امروز در آن قرار داریم.

متاسفانه حتی پس ازیک انقلاب همه جانبه در سال ۵۷، مفهوم سنت کماکان در جامعه و متولیان آن بعنوان یک ضد ارزش خودنمایی می کند. بی توجهی به کارآمدی نظام های تولیدی سنتی و عدم توجه به ارتقا پتانسیل های موجود درآن و شیفتگی سطحی نگرانه به آنچه مدرن پنداشته می شود بدون ایجاد بسترهای اجتماعی لازم برای عملکرد طبیعی آن،

درخصوص آنچه به کشاورزی و دامداری مربوط می شود حتی بیش از حوزه های دیگر ما را به بیراهه کشانده است. ادعای دوم ما اینست که کماکان بخش دام سبک و در زیر مجموعه آن پرورش بزهای پر تولید به منظور تولید انبوه شیرتنها راه برون رفت از وضعیت بحران امنیت غذایی است. درراستای تبیین پیش فرضهای چنین ادعایی موارد ذیل قابل توجه است:

1. بهره وری

• بزهای شیری نرخ تبدیل خوراک به مراتب بالاتری نسبت به گاوهای اصیل دارند.
• کیفیت و ترکیب شیر تولیدی ارزش اقتصادی بسیار بالاتری را ایحاد مینماید.
• امکان استفاده موثر از طیف بسیار وسیعتری از انواع علوفه را دارا می باشند .
• نرخ تولید مثل بالای بزهای پرتولید تفاوت چشمگیری در کاهش هزینه جایگزینی و توسعه واحدهای بهره بردار ایجاد می کند.
• تولید مثل بالا امکان ایجاد پروار بندی بزغاله های نر را با اتکاء بر گله های داشتی کوچکتر فراهم می کند. لازم بذکراست که بزهای شیری عموماً چند قلوزا هستند و نرخ افزایش وزن بزغاله های آنها بمراتب بالاتر از گونه های بومی است تا حدی که میتوان آنها را بعنوان نژادهای دو منظوره مد نظر قرار داد.
• با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از علوفه تولید شده در کشور بوسیله کشاورزان خرده پا تولید میشود ولی عملا وارد چرخه بازار نمیگردد. پرورش بز شیری مثل بز مورسیا میتواند این حجم عظیم را با ایجاد امکان استفاده بهینه از منابع خرد و پراکنده تبدیل به کالای قابل عرضه به بازار نماید. امری که در صورت تحقق بسیاری از معادلات کلان اقتصادی را بگونه ای مثبت جابجا می کند.

2. انطباق پذیری

بز مورسیا قدرت انطباق پذیری بالاتری باشرایط جغرافیایی دشوار در مقایسه با دیگرگونه های دام پرتولید دارند. قدرت تحرک و امکان راه پیمایی در فواصل طولانی امکان استفاده موثر از این گونه ها را برای افزایش توان تولیدی فراهم می کند.

قدرت انطباق با سیستم های مختلف پرورش و تولید :

• متمرکز صنعتی
• نیمه متمرکز
• آزاد
• جانبی

3. سازگاری بز مورسیا

امکان سازگاری بی رقیب با سازوکارهای اقتصادی اجتماعی موجود درکشور ما را داشته که پیش نیاز استقرار سیستم های گوناگون پرورش دام هستند این به معنای صرفه جویی عظیمی در ایجاد زیر ساخت هایی است که معمولاً برای توسعه یک بخش مورد نیازند .

بخاطر اندازه کوچک، طیف بسیاروسیعتری از دامداران امکان پرورش آنرا دارند که علی رغم پراکندگی ظاهری میتوانند نقش تعیین کننده ای در افزایش تولید در سطح ملی ایفا نمایند.میتواند بعنوان یک فعالیت اقتصادی سودآور جانبی یا مستقل توان پیش راننده قابل توجهی در راستای برنامه های توسعه همه جانبه روستایی ایفا نماید.

4. حفاظت از منابع طبیعی

استفاده صحیح و موثر از مراتع موجود که می تواند بعنوان یک منبع تجدیدپذیر در راستای توسعه بخش دام سبک نقش اساسی ایفا نماید. با ترویج و تکثیر بزهای شیری پرتولید نه تنها می توان تعداد قابل توجهی از دام های سبک موجود را حذف کرد.

و از فشار نابود کننده آنها بر مراتع ضعیف کشور کاست بلکه با اتکاء بر توان تولیدی بالای آنها میتوان ضمن توسعه سیستم های متمرکز و نیمه متمرکز پرورش بز مورسیا با استفاده از منابع تجاری علوفه امکان خروج تدریجی دامهای سبک از جنگلها و مراتع را فراهم نمود.

مقایسه نژاد ها و راهکارهای بهره وری سازنده

وجود حدود سی میلیون بز و بزغاله درکشور، ما را تبدیل به یکی از اصلی ترین کشورهای پرورش دهنده این گونه دام نموده است. ایران بالاترین تعدا بز نسبت به جمعیت خود راداراست ولی با تولید ۲۹ کیلو شیر برای هر راس بز در سال کمترین سرانه تولید در جهان را ثبت کرده است.

یکی از چشم اندازهای ممکن این است که میتوان با قراردادن بزهای شیری در مرکز توجه راهکارهای توسعه بخش دام، براحتی تولید شیر بز را تا ده برابر (4 میلیون تن) افزایش داد اگر چه ظرفیت تولید این نژادها بمراتب بیش از ۲۹۰ کیلوگرم در سال است. بیش از چهار دهه است که تعداد محدودی بزسانن درکشور ما وجود دارد.

اخیرا تعدادی بز آلپاین فرانسوی هم وارد شده و بر اساس این داشته ها و توجه روزافزونی که به پتانسیل تولیدی این گونه دام ها از طرف علاقمندان به این رشته ابراز می شود اقداماتی برای تکثیر و ترویج صورت گرفته است. سعی شده با اطلاع رسانی درخصوص امکان افزایش حجم تولید شیر با استفاده از نرهای سانن در گله های بز بومی، دورگ گیری تشویق و توسعه یابد.

ولی این اقدامات بدون توجه به این واقعیت صورت می گیرد که اگرچه دورگ گیری با سانن می تواند حجم تولید شیر و دوره شیر دهی نسل F1 آمیخته را تاسی درصد افزایش دهد ولی بدلیل کیفیت و ترکیب ضعیف شیر سانن برآیند تولید کاهش می یابد. بزهای سانن اگرچه در تولید حجم شیر و نرخ تبدیل خوراک رکوردهای بسیار خوبی دارند ولی در چند شاخص بسیار مهم بشدت ضعیف هستند.

1. سانن بعنوان یک حیوان – albino ( زال) نسبت به تابش مستقیم نور آفتاب و گرما بشدت آسیب پذیر است.
2. کیفیت و ترکیب شیر نامطلوب
3. حساسیت نسبت به بیماری های رایج در کشور
4. برای دستیابی به استانداردهای تولیدی خود احتیاج به علوفه با کیفیت بسیار مطلوب دارد.
5. تنها برای پرورش در سیستم های متمرکز و سالنهای کاملاً بهداشتی مقرون به صرفه است.

گزینش نژاد مناسب برای موفقیت هر طرح تولید شیر چه در سطح بنگاه ها و چه در سطح ملی از اهمیت درجه اول برخوردار است. ذیلاً شاخص های اصلی برای چنین گزینشی را ارایه می نمایم :

• انطباق پذیری با شرایط جغرافیایی ،اجتماعی و بهداشتی
• نرخ تبدیل خوراک
• حجم تولید شیر
• کیفیت و ترکیب شیر
• تولید مثل بالا
• تولید مثل خارج از فصل
• دوره شیردهی طولانی
• سالهای شیر دهی طولانی
• اندازه جثه مناسب
• ترکیب جثه مناسب
• افزایش وزن مناسب بزغاله های نر برای پروار بندی
• شکل و فرم پستان
• امکان دوشش آسان
• خلق و خو طبع آرام
• خصلت های خوب مادرانه
• توانایی تحرک و راهپیمایی
• خصلتهای مناسب چراء با شرایط پرورش بازو بسته

با توجه به سنجه های فوق و بررسی آماری و میدانی عملکرد نژادهای مختلف بز شیری که چکیده آن ارائه گردید نخستین گزینه پیشنهادی یعنی بز شیری با منشا اسپانیایی معرفی می گردد.

معرفی

مشخصات

مشخصات ظاهری مورسیا گرانادا

خصوصیات تولیدی 

معرفی مورسیا نر

معرفی مورسیا ماده

معرفی بز ماده شیری

روشن است که با در نظر گرفتن رکوردهای استاندارد نژادی هلشتاین و سانن کماکان بز مورسیا در رابطه با بهره وری تولید چربی ،پروتیئن و لاکتوز با تفاوت معنی داری عملکرد بسیار بالاتری دارد.