طرح توجیهی تولید استخر ماهی

طرح توجیهی ساخت انواع استخر ماهی
آماده سازی محل پرورش ماهی خود یک بخش مهمی از کار است که باید با دقت و به موقع انجام شود، در غیر این صورت برنامه تولید به تعویق افتاده و بهره برداری به حداقل خواهد رسید. هدف از این بخش آشنایی با انواع متعدد و مختلف مکان های پرورش ماهیان خوراکی و زینتی و شناخت مکان مناسب جهت پرورش هر نوع ماهی است.

انتخاب استخر پرورش ماهی

قبل از شروع فعالیت در زمینه پرورش ماهی باید ابتدا امکانات و توانمندی های بالقوه و بالفعل منطقه را مورد بررسی قرار داد. چنانچه برای فعالیت مورد نظر مناسب بود آنگاه نسبت به شروع پرورش اقدام نمود. انتخاب محل مناسب برای راه اندازی استخر پرورش ماهی از چند جهت حائز اهمیت است و ضرورت دارد برای آن مطالعات جامعی در زمینه های گوناگون از جمله موارد زیر انجام پذیرد:

• شرایط آب و هوایی،
• ویژگی های اقلیمی مؤثر در مسائل زیست محیطی ماهی،
• دمای هوا که اثر مستقیم برمیزان دمای آب دارد.
• تبخیر و ساعات آفتابی  (توان تولیدی خاک برای تغذیه و تأثیر بر محیط زیست ماهیان گرمابی) .
• وضعیت زمین از لحاظ تیپ و عوارض موجود در آن (توپوگرافی)،
• امکان تأمین آب با کمیت و کیفیت مناسب در زمان آب گیری استخرها و نیز در طول دوره پرورش،
• کسب مجوز از سازمان آب،
• دوری و نزدیکی مزرعه به شهرها و مراکز تأمین بچه ماهی،
• بازار مصرف،
• جاده قابل دسترسی مناسب به مزرعه
• ضوابط محیط زیست.

انواع استخرهای پرورش آبزیان خوراکی و زینتی

یكی از روش های تقسیم بندی آبزی پروری، تقسیم بندی آنها بر اساس نوع سازه های نگهداری و استخر تولید ماهی است. این سیستم ها متناسب با تراكم تولید (از گسترده تا فوق متراكم) و هزینه ها و نهاده های اولیه ( مانند نیروی انسانی، تراکم بچه ماهی، میزان هوادهی، نوع غذای مصرفی، پوشش کف و دیواره های استخر و آب ورودی ) عبارتند از :

• سیستمهای مدار بسته
• مزارع انفرادی و مجتمع های پرورشی ( استخر های بتنی دراز و مدور )
• محیط های محصور ( قفس، پن و كانال های آب رسانی كشاورزی )
• مخازن ذخیره آب كشاورزی
• استخر خاكی و پرورش ماهی در زمین های شالیزار مخصوص كشت برنج.

میزان تولید در واحد سطح در این سیستم ها از 150 100 کیلوگرم در متر مربع در سال ( در سیستم مدار بسته ) تا 2 کیلوگرم در متر مربع در سال ( در شالیزار ) متغیر است. معمولاً ماهیان گرمابی ( انواع کپورماهیان ) در استخرهای خاکی، ماهیان سردابی ( ماهی قزل آلا ) در استخرهای بتنی و ماهیان زینتی در آکواریوم های شیشه ای یا مخازن بتنی یا فایبرگلاس پرورش داده می شوند.

1. مزارع منفرد

این مزارع به منظور پرورش ماهیان سردابی و گرمابی ( استخر خاکی )، با ظرفیت های متنوع و متناسب با مقدار آب و زمین در دسترس متقاضیان احداث می شود. شكل متداول این مزارع به صورت استخر های ماهی مستطیلی دراز و از جنس بتنی می باشد؛ اما به طور محدود از استخرهای مدور از جنس بتنی یا فایبرگلاس نیز استفاده می شود.

استخرهای دراز به شكل پلكانی ساخته می شوند و آب در آنها 2 تا 3 بار و گاهی 4 بار با ریزش و تهویه دوباره استفاده شده و سپس بدون تغییر در كاهش حجم از مزرعه خارج می شود. استخرهای این مزارع معمولا شامل استخرهای بچه ماهی، پیش پرواری و پرواری است. میانگین تولید در واحد سطح آن با مدیریت سنتی 20 كیلوگرم در هر متر مربع می باشد كه با اعمال مدیریت جدید تا 40 كیلوگرم در هر متر مربع قابل افزایش است.

2. مزارع مجتمع پرورش ماهی

این سیستم نیز برای تولید ماهیان سردابی (قزل آلا)، متشكل از مزارع منفردی است كه از منبع آبی و شبكه انتقال آب اصلی و امكانات زیر بنایی مشترک استفاده می كنند. این سیستم در حاشیه منابع آبی (چشمه یا رودخانه) كه بیش از 500 لیتر در ثانیه دبی آب دارند، احداث می شود. این مجتمع ها معمولاً از مزارع 5 ، 10 و 20 تنی تشکیل شده اند.

بدیهی است مدیریت تولید در این مزارع به علت نزدیکی استخرها به یكدیگر و احتمال انتقال آلودگی ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ضمن اینکه این مزارع در برخی مناطق به دلیل كاهش دمای آب به صورت فصلی مورد استفاده قرار می گیرند. منبع آب در این سیستم بر استفاده از آب های روان مانند رودخانه ها و… استوار است. در نظر گرفتن تمهیدات ویژه برای مقابله با سیل احتمالی هم امری ضروری است.

3. مزارع مدار بسته پرورش ماهی

سیستم های مدار بسته یک سامانه كاملاً مكانیزه تولید ماهی می باشند كه برای تولید گونه های مختلف ماهی استفاده می شوند. این روش بر بازگشت آب خروجی به چرخه پس از تصفیه و اکسیژن گیری استوار است. در استخر مداربسته پرورش ماهی ، مهمترین مسئله تمرکز بر حفظ کیفیت آب و استفاده مجدد از آب مصرفی در سیستم پس از پالایش می باشد.

گاهی در سیستم بسته از تانک های افقی با ظرفیت ها و تراکم بسیار بالا استفاده می شود. پرورش ماهی در این سیستم تابع شرایط محیط طبیعی نیست و در هر مكان و شرایطی می توان این سیستم را برای پرورش ماهی ایجاد كرد. پرورش ماهی در این سیستم در طول سال قابل اجرا است. به عنوان یک اصل کلی با توجه به حساسیت زیاد، هزینه بر بودن ایجاد تأسیسات و نیاز به نیروی متخصص و آموزش دیده، استفاده از سیستم پرورش مدار بسته آبزیان در مناطقی که امکان تولید آبزیان پرورشی در مزارع و استخر امکان پذیر است، توصیه نمی شود.

4. پرورش ماهی در مخازن ذخیره آب کشاورزی

این استخر ها به منظور ذخیرة آب برای فعالیت های كشاورزی در كنار چاه های آب احداث می شوند كه با تمهیداتی برای پرورش ماهی قابل استفاده هستند. در این استخرها، آب قبل از ورود به زمین های كشاورزی برای پرورش ماهی استفاده می شود و به همین دلیل به آنها استخرهای دومنظوره نیز گفته می شود. با توجه به فصلی بودن فعالیت های كشاورزی این روش با محدودیت زمان دسترسی به آب مواجه بوده و حداكثر دوره پرورش آن 5 الی 6 ماه در سال است.

در صورتی که این استخر های پرورش ماهی از نوع خاکی باشند برای پرورش ماهیان کپور ( 4 گونه آمور، فیتوفاگ، کپور معمولی و سر گنده ) و نوع بتنی آن برای پرورش ماهی قزل آلا یا کپور معمولی به صورت تک گونه ای که با تغذیه دستی پرورش یافته و نیاز به تولید غذای طبیعی در استخر ندارند، مناسب است. مزایای مهم این روش به شرح زیر است:

1. استفاده بهینه از آب كشاورزی
2. تأمین كود برای زمین های كشاورزی
3. كمك به اقتصاد خانوار كشاورز
4. ورود ماهی به سبد غذایی کشاورزان

5. محیط محصور

از روش های دیگر پرورش ماهی استفاده از محیط های محصور است. محیط های محصور در ایران شامل قفس، پن (سواحل محصور) و كانال های آب رسانی محصور است. در واقع این محیط ها بخشی از مكان های آبی ( نظیر دریاها، دریاچه های طبیعی و مصنوعی، دریاچه های پشت سد، مرداب ها، تالا ب ها، رودخانه ها و كانال های آب رسانی ) هستند كه با تور یا مواد مشبک دیگری محصور می شوند و در آنها ماهی رهاسازی و پرورش می یابد.

در زیر اشاره ای مختصر به هر کدام از این سیستم ها می شود:

* قفس : قفس ها با توجه به نیاز پرورش دهندگان در اشكال و اندازه های مختلف، ساخته و استفاده می شوند. قفس را می توان به صورت آماده خریداری نمود و یا با استفاده از مواد اولیه ای مانند لوله پلی اتیلنی، چوب و یا فولاد كه در بازار موجود است، ساخت. معمولاً قفس ها به صورت چارچوب هایی ساخته می شوند كه با تورهایی با چشمه مناسب پوشیده شدند. چشمه های توری باید به گونه ای باشد كه جریان آب به خوبی در قفس برقرار باشد؛ اما ماهیان پرورشی قادر به خروج از قفس و ماهیان متفرقه و شکارچی قادر به ورود به آن نباشند. ضمناً از تورهایی جهت جلوگیری از حمله پرندگان شکارچی ماهی روی استخرها استفاده می شود.

قفس ها از نظر اندازه بسیار متنوع هستند. طرح قفس های مورد استفاده در آب های داخلی كشور ساده است و به شكل مدور، مربع یا مستطیل می باشند. توجه به عمق مورد استفاده و خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک در جهت انتخاب نوع قفس حائز اهمیت است. قفس ها از نظر نحوه استقرار به 3 نوع تقسیم می شوند:

1. ثابت
2. شناور
3. غوطه ور

هم اكنون از دو نوع قفس ثابت و شناور، بیشترین استفاده در پرورش ماهی به عمل می آید و در ایران برای پرورش قزل آلای رنگین کمان از قفس های شناور استفاده می شود.

* پن یا سواحل محصور : پن، محیط های محصور ثابتی هستند كه كف آنها بستر منبع آبی است. پرورش در پن و پرورش در قفس با هم تفاوت دارند. در قفس، پهلوها همانند كف با بافته های چوبی یا تورهای نخی بسته شده است. اما در پن پهلوها از تیركهای چوبی یا شبكه توری تشكیل شده و كف آن، بستر طبیعی (بستر خاكی) است. در یک پن ممكن است تمام جوانب آن محصور باشد یا اینكه بعضی پهلوها محصور و جوانب دیگر آن خط ساحلی باشد.

انتخاب محل مناسب پن از اهمیت بالایی برخوردار است و لذا باید نوع خاک بستر، جریان باد و کیفیت آب به علاوه دشمنان طبیعی ماهی و سایر موارد در نظر گرفته شود. اغلب گونه های كپور ماهیان و ماهیان گرمابی در پن پرورش داده می شوند؛ اما در ایران با توجه به تجارب به دست آمده و استعداد منابع آبی كشور و ارزش بالای اقتصادی، از این روش برای پرورش ماهی قزل آلای رنگین كمان نیز استفاده شده است.

* كانال آب رسانی : وظیفه اصلی كانال های آب رسانی تأمین و انتقال آب در مزارع كشاورزی است. پرورش ماهی در این كانال ها، یكی از روش های كم هزینه است که آب مورد استفاده در مزارع كشاورزی را نیز غنی می کند. كانال های آب رسانی مورد استفاده برای پرورش ماهی باید رو باز باشند تا تبادل اكسیژن بین هوا و سطح آب برقرار شود؛ بنابراین كانال های سرپوشیده و یا زیرزمینی برای پرورش ماهی مناسب نمی باشند.

برخی از محدودیت هایی كه باعث شده پرورش ماهی در كانال آب رسانی كمتر توسعه یابد عبارتند از :

• كاهش شدید میزان آب در اثر نفوذ و تبخیر در برخی از كانال های آب رسانی به ویژه نوع خاكی.
• ورود آب های شور حاصل از زهكشی خا كهای شور به كانال های آب رسانی.
• افزایش ضریب تبدیل غذایی.
• رسوب لجن و گل در كف كانال و پر شدن آن.
• نوسان نامنظم جریان آب.
• آلودگی با سموم دفع آفات نباتی.

باید دقت نمود که در تمام فصول امکان بهره برداری از کانال نیست و در ضمن سرعت جریان آب روی بهره وری ماهی تأثیر دارد لذا در کانال هایی با سرعت بالای آب امکان پرورش نیست و در سایر شرایط هم بهتر است از ماهی با وزن های بالاتر استفاده نمود زیرا رشد بهتری خواهند داشت.

6. استخر خاكی

با ساخت استخرهای خاكی و پرورش ماهی در اراضی بایر با آب نسبتاً شور، حداكثر استفاده را می توان از این اراضی انجام داد. در این استخرها با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه می توان ماهیان قزل آلا و كپور را پرورش داد. در این روش با استفاده از سطح وسیع استخرها حجم آب در گردش، كمتر از مزارع منفرد است. ضمناً ماهیان سردابی از غذای زنده احتمالی در محیط پرورش نیز بهره مند می شوند.

با توجه به حساسیت ماهی قزل آلا نسبت به تلاطم و گل آلودگی آب، پرورش این ماهیان در استخرهای بتنی توصیه می شود اما اگر ضرورتی در پرورش قزل آلا در استخرهای خاکی باشد، میزان تولید در استخرهای خاكی به میزان دبی آب، وضعیت استخرها و تجهیزات موجود در مزرعه بستگی دارد. البته حتی الامکان از این استخرها برای پرورش ماهی قزل آلا استفاده نشود چون طعم گوشت آن تغییر می کند و مقداری بوی گل می دهد.

7. شالیزار

یكی از روش های دیگر استفاده از شالیزار برای آبزی پروری می باشد. این روش هم برای ماهی و هم برای برنج مفید است. مدفوع ماهی برای برنج به عنوان كود بوده و همچنین ماهی از حشرات درون آب تغذیه كرده و نیز باعث گردش اكسیژن در اطراف شالیزار می شود. این مسئله باعث افزایش محصول برنج به میزان 10 الی 15 درصد می شود.

باید در شالیزارها برای پرورش هم زمان ماهی و برنج تغییراتی داده شود و مسائلی مانند بحث آب کافی در تمام طول پرورش، جنس مناسب خاک، عدم ورود پساب مزارع مجاور به آب مزرعه و عدم استفاده از سموم و سایر موارد مدنظر قرار گیرد. قسمت های مختلف مزرعه پرورش ماهی در شالیزار :

1. استخرهای پرورش ماهی
2. تزریق اکسیژن
3. فیلتر مکانیکی
4. بیوفیلتر
5. سیستم تنظیم دمای آب
6. شالیزار