طرح کاشت درخت پسته

طرح کاشت پسته
در سالهای اخیر، تولید پسته با استفاده از دستاوردهای علمی روز و منابع سرشار آبی و خاکی در دره مرکزی ایالت کالیفرنیا عرصه رقابت را بر باغداران سخت کوش کرمانی تنگ نموده است. عمر طولانی درخت پسته، عدم امکان تبدیل باغات موجود به باغات مدرن و تخریب آبهای تحت الارضی در مناطق سنتی کاشت پسته ، تحول در امر باغداری پسته ایران را بیش از پیش ضروری می نماید.

این در حالی است که کشش بازار جهانی مصرف پسته به مراتب بیشتر از امکانات فعلی تولید در کرمان و کالیفرنیا بوده و هم اکنون قیمت فروش فله پسته کالیفرنیا در بازارهای جهانی در حدود سه برابر هزینه تولید آن می باشد.

خوشبختانه، بدلیل دوره طولانی سرمایه گذاری قبل از بهره برداری باغ پسته، رغبت گسترده ای به این سرمایه گذاری سودمند نزد کشورهای ثالث که طعم سود آن را نچشیده اند مشاهده نمی شود. البته سرمایه گذاری و افزایش تولید در کشورهایی چون ترکیه را باید به طور مداوم زیر نظر داشت.

هدف طرح کاشت درخت پسته

کاشت پسته علمی و به روز در ایران با آنکه سودآوری بسیار بالایی دارد، از یک سو مستلزم رعایت اصول علمی و تجربی مدرن باغریزی بوده و از سوی دیگر نیاز به سرمایه گذاری اولیه بیشتری نسبت به سرمایه گذاری در باغات سنتی موجود دارد. از این رو نوشته حاضر سه هدف اساسی را دنبال می کند:

1. تشریح مشخصات لازم مکان مناسب جهت باغریزی در کشور
2. ارائه طرح فنی باغریزی بر پایه آخرین دستاوردهای علمی و تجربی ایران و جهان
3. عرضه اطلاعات اولیه مالی و ارائه چکیده طرح اقتصادی کاشت پسته به منظور ایجاد زمینه سرمایه گذاری مناسب توسط نهادها یا سرمایه گذاران روشن ضمیر جهت ایجاد باغات مدرن پسته در کشور.

البته توجه به این نکته ضروری است که حرکت بطرف تولید صنعتی پسته مستلزم ایجاد مراکز و بنگاههای پشتیبانی است که مسائلی چون تأمین نهال شناسنامه دار، برداشت مکانیزه و فرآوری پسته را بعهده گیرند.

انتخاب مکان مناسب برای کاشت پسته

از آنجا که درخت پسته درختی مقاوم می باشد، در بسیاری شرایط قابل کشت است. منتها هر چه شرایط و امکانات محلی که باغ در آن ایجاد می شود مناسب تر باشد هزینه های احداث و نگهداری باغ پسته کمتر و تولید محصول اقتصادی تر خواهد بود. شرایط مندرج در زیر بیانگر شرایط ایده آل کاشت درخت پسته می باشند.

احتمالاً در بسیاری موارد که فاصله اندکی با شرایط ایده آل دارند نیز امکان کشت اقتصادی پسته در مقایسه با کشت سایر محصولات کشاورزی وجود دارد که مطالعه اقتصادی آن بسته به شرایط خاص محل باید جداگانه صورت پذیرد. بطور کلی انتخاب مکان مناسب برای احداث باغ و کاشت درخت پسته بر سه پایه اقلیم، آب و زمین صورت می پذیرد:

1- اقلیم مناسب

• اقلیم صحرائی
  مناطق مستعد کاشت پسته دارای اقلیم صحرائی هستند. بارندگی در چنین اقلیمی عمدتاً در طول فصل زمستان رخ می دهد و تابستان ها خشک هستند. همچنین در طول فصل تابستان آفتاب کامل به زمین تابیده می شود و تعداد روزهای ابری بسیار کم است.
• گرمای تابستان
  گرمای هوای تابستان برای رشد درخت و تولید محصول پسته مناسب است. منطقه مناسب باید دارای تابستان های خشک، گرم و طولانی باشد. دمای هوای بالای 37 درجه سانتی گراد در تابستان برای کامل شدن رشد مغز و کاهش درصد پوکی پسته ایده آل است. لیکن، سابقه متداول گرمای بیشتر از 42 درجه سانتیگراد  در تابستان می تواند بر درخت اثر سوء بگذارد.
• رطوبت پائین در فصل رشد
  رطوبت نسبی کم و نبود بارندگی در فصل رشد که مانع از رشد قارچ های آسیب رسان به درخت و میوه پسته می شود جهت حفظ سلامت پسته ایده آل است.
• سرمای زمستان
  رشد درخت و تولید میوه مناسب در طول فصل رشد نیاز به وجود زمستان های سرد و نسبتاً طولانی دارد. منطقه مناسب جهت کاشت نیاز به حدود 900 ساعت سرمای زیر 7 درجه سانتی گراد در طول دوره خواب زمستانه درخت (نیمه آبان تا نیمه اسفند) بطور متداول دارد. این نیاز بسته به نوع پیوند از 700 تا 1200 ساعت متغیر است.
• عرض جغرافیایی – ارتفاع از سطح دریا
  شرایط اقلیمی مذکور عمدتاً در فاصله عرض جغرفیایی 27 تا 40 درجه شمالی یا جنوبی وجود دارد. در این محدوده جغرافیایی برای رسیدن به گرمای مطلوب تابستانی و سرمای مطلوب زمستانی ارتفاع از سطح دریا می تواند از 0 تا 1800 متر متغیر باشد. طبیعی است چنانچه به طرف عرض های جغرافیایی بالاتر حرکت کنیم مناطق مستعد در ارتفاعات پایین تر قرار خواهند گرفت و بالعکس.
• باد ملایم بهاره
  باد غالب ملایم بهاره موجب اطمینان از امکان انجام گرده افشانی و تلقیح مناسب درختان می گردد. جهت باد غالب بهاره در تعیین محل درختان با پیوند نر نقش اساسی بازی می کند.
• بارندگی در زمان تلقیح یا برداشت – تگرگ – طوفان – سرمازدگی
  عوامل خسارت زای اقلیمی برای محصول پسته به شرح زیر هستند. لذا مناطقی که در آنها احتمال بروز هر یک از پدیده های زیر بطور آماری وجود دارد برای کاشت اقتصادی پسته مناسب نمی باشند.

بارندگی در فصل تلقیح (اوائل بهار) مانع گرده افشانی و تلقیح مناسب درختان توسط باد می شود. همچنین، بروز بارندگی در فصل برداشت (شهریور) جدا از صدمه زدن به کیفیت و بهداشت محصول باعث دشواری عملیات برداشت می شود. بارش تگرگ در هر زمان مخرب بوده و در فصل رشد می تواند باعث صدمه دیدن محصول همان سال و از بین رفتن محصول سال بعد گردد.

بروز طوفان یا بادهای شدید در زمان گرده افشانی، تلقیح درخت را با مشکل مواجه می کند. همچنین، وجود طوفان های فصلی رشد و تربیت درختان جوان را دشوار می سازد. طوفان های شنی در فصل رشد می تواند باعث آسیب درخت و محصول آن گردد.

بروز سرمای زیر صفر در طول فصل جوانه زنی یا رشد که منجر به یخ زدگی آب درون بافت های درخت شود، اعضاء رویشی و زایشی پدیدار شده بر روی درخت را از بین می برد؛ در صورتیکه سرما فرا تر از 4 درجه سانتیگراد زیر صفر رود محصول سال بعد نیز صدمه می بیند. سرمای زمستانه بسیار شدید در بعضی پایه ها می تواند باعث مرگ کامل درخت شود. حد دمای پایینی که عبور دمای هوا از آن باعث خشکیدگی و مرگ کامل درخت می شود بسته به نوع پایه درخت متفاوت است.

2- آب موردنیاز برای کاشت درخت پسته

• نیاز به منبع ذخیره آب جهت فصل تابستان خشک (سد یا تحت الارضی)
  با توجه به تفاوت فاحش نیاز آبی درخت در فصول مختلف سال، به منظور در دسترس قرار گرفتن مقدار متفاوت آب در فصول مختلف نیاز به روشی جهت ذخیره آب در زمستان و استفاده از آن در تابستان وجود دارد. از همین رو مناطق مناسب جهت کاشت درخت پسته یا در پایین دست سدهای روی رودخانه های دائمی قرار دارند و یا در دشت هایی با منابع آب زیرزمینی وسیع که از کوه های مرتفع برفگیر تغذیه می شوند.
• پایداری منابع آب
  بدلیل عمر و دوره بازگشت سرمایه طولانی باغات پسته، منابع آب مورد استفاده باید پایداری طولانی (حداقل 50 ساله) داشته باشند. بررسی وضعیت ثبات طبیعی و حقوقی با در نظر گرفتن معارضین فعلی و آتی و سناریوی برداشت های آتی بخصوص در مورد منابع آب زیرزمینی ضروری است.
• رژیم آبی مورد نیاز
• مقاومت نسبت به کم آبی
  بدلیل وجود شبکه ریشه وسیع و ساختار برگ مقاوم، درخت پسته قادر به بقا در دوره های خشکسالی و شرایط کم آبی است؛ لیکن برداشت محصول اقتصادی از درخت پسته نیاز به آبیاری مناسب دارد.
• شوری
  شوری آب (EC) کمتر از dS/m 2 ایده آل است. در شرایط خاص اعداد بالاتر شاید تا dS/m 4 برای باغریزی جدید قابل بررسی است.  در آب مناسب برای کاشت درخت پسته ، نسبت جذب سدیم (SAR) باید کمتر از 5 برابر شوری آب بر حسب dS/m باشد.
• سختی
  سختی آب مکان انتخابی باید در محدوده مجاز توصیه شده برای قابل اجرا و استفاده نمودن سیستم آبیاری قطره ای باشد. مهمترین پارامتر کیفی تأثیرگذار بر سختی، میزان یون بیکربنات موجود در آب می باشد.
• عمق زه آب
  درخت پسته، اشباع محیط اطراف ریشه توسط آب را بر نمی تابد. سطح ایستایی آب زیرزمینی ترجیحاً نباید بالاتر از 10 متر باشد. لذا خروج آب اشباع از خاک اطراف ریشه بطور طبیعی یا از طریق زهکشی برای باغات پسته ضروری است.
• ماندآب اطراف کنده
  درخت پسته تحمل ماندآب اطراف کنده درخت را ندارد. چنین شرایطی باعث بروز بیماری های قارچی و متعاقباً خشکیدگی کامل درخت می شود.

3- زمین مناسب برای کاشت درخت پسته

• همواری زمین
  از آنجا که آبیاری و انجام عملیات مکانیزه در زمین های هموار به مراتب راحت تر از زمین های ناصاف است، منطقه مورد انتخاب برای احداث باغ جدید پسته بهتر است در دشت های هموار و صاف واقع شده باشد.
• بافت فیزیکی خاک برای کاشت پسته
  درخت پسته در خاک های با بافت مختلف می تواند رشد کند؛ لیکن خاک های لوم شنی عمیق (حداقل 3 متر و ترجیحاً بیشتر از 5 متر) با ترکیب غالباً رس (60 تا 70 درصد) به همراه شن (30 تا 40 درصد) و عاری از سنگ بهترین میزبان برای رشد درخت می باشند. بدلیل بی تحملی درخت پسته نسبت به اشباع محیط اطراف ریشه توسط آب یا نمک، لایه های خاک سخت غیر قابل نفوذ زیر سطحی با عمق کمتر از 2 متر در باغ پسته مزاحمند.
• ترکیب شیمیایی خاک
  کشت درخت پسته از هر کشت درخت اقتصادی دیگری، برای خاک های شور و گچی مناسب تر است. درخت پسته تحمل خاک های شور و قلیایی را دارد. شوری خاک (EC) حتی تا حد dS/m 6 در میزان محصول برداشت شده از درخت کاهش محسوسی ایجاد نکرده است. در خاک مناسب، نسبت جذب سدیم (SAR) باید کمتر از 5 برابر شوری خاک بر حسب dS/m باشد.
  pH خاک و وجود مواد آلی در آن عوامل دیگری هستند که در نفوذپذیری خاک و قدرت جذب عناصر غذایی آن توسط ریشه تأثیر بسزایی می گذارند. pH مناسب خاک برای کاشت درخت پسته بین 5,5 تا 7,5 می باشد.
• سابقه وجود قارچ های بیماری زای خاکزی
  بدلیل آسیب پذیر بودن غالب پایه های پسته نسبت به قارچ های بیماری زای خاکزی، زمین هایی که امکان وجود چنین قارچ هایی در آنها کمتر است برای کاشت درخت پسته جدید ارجحیت دارند. اگر زمین مورد انتخاب سابقه صیفی کاری دارد پیش از کاشت باید زمین را با استفاده از قارچ کش ها ضد عفونی کرد.

مکان مناسب برای کاشت پسته

دشت های هموار واقع در غرب رشته کوه زاگرس، گرگان و ورامین از مناطق مستعد قابل مطالعه برای باغریزی پسته هستند. لازم است بررسی دقیقتری برای قطعی سازی لیست مناطق مستعد در داخل سرزمین پهناور ایران بعمل آید.

پوکی پسته

پوکی نیز یکی دیگر از مشکلات فیزیولوژیکی باغ پسته به شمار می آید. پژوهش ها نشان می دهند که تولید میوه های پوک ممکن است به دلیل مشکلات گرده افشانی و لقاح، شرایط نامساعد محیطی و همچنین تنش های تغذیه ای، شوری و خشکی رخ دهد. این عوامل می توانند سبب اختال در توزیع نامناسب کربوهیدرات ها و تنظیم کننده های رشد شده و تولید میوه های پوک را افزایش دهند.

عدم وجود گرده کافی که ناشی از کمبود درخت نر می باشد، مهمترین عامل پوکی پسته بوده و باید به ازای هر 10 الی 15 درخت ماده یک درخت نر در باغ وجود داشته باشد. در صورت کمبود درخت نر حتماً گرده افشانی مصنوعی انجام دهید. دهقانی شورکی و سجلی (1994) دریافتند که نسبت بالایی از میوه های پوک از گل های گرده افشانی نشده و یا آنهایی که در اواخر دوره پذیرش کلاله گرده افشانی شده اند، حاصل می شوند که در نتیجه هر دو نوع پارتنوکارپی رویشی و تحریکی است.

این نتایج نقش بارز پارتنوکارپی را در پوکی پسته نشان می دهد. همچنین گزارش شده است که بارندگی در زمان گرده افشانی پسته به دلیل کاهش گرده افشانی موثر، به افزایش پوکی ناشی از پارتنوکارپی منجر شده است.

به طور کلی، عدم تلقیح یا تلقیح ناقص، ناسازگاری گرده و مادگی، گرده افشانی در زمان نامناسب یا گرده افشانی گل ماده مسن، رشد ناکافی لوله گرده (به دلیل کمبودهای تغذیه ای یا شرایط نامناسب دمایی محیط)، اثرات کمبود مواد غذایی (به ویژه عناصر کلسیم و بر)، و شرایط نامناسب محیطی می تواند به پوکی پارتنوکارپی منجر شود.

کمبود عنصر بر در مرحله گرده افشانی تا بستن میوه نقش چشم گیری در بروز پوکی در پسته کاری های تجاری دارد. عدم رسیدگی و توجه کامل به درختان از جمله آبیاری کم و نامنظم، تغذیه نامناسب، عدم هرس درختان و غلبه آفات مکنده بویژه پسیل در باغ، باعث پر نشدن مغز پسته و یا ریزش جوانه های سال بعد می شود.

پوکی در دو مرحله پیش می آید. مرحله اول در زمان گلدهی در فروردین ماه به علت کمبود عناصر غذایی بویژه بُر می باشد. این عنصر بر روی جوانه زنی دانه گرده و افزایش رشد لوله گرده نقش اساسی دارد و کمبود آن باعث کاهش تلقیح و باروری می گردد.

چنانچه مقدار بُر به کمتر از 120 میلی گرم بر لیتر برسد، عارضه پوکی رخ می دهد. مرحله دوم در مرحله پر شدن مغز که در تیر ماه می باشد، روی می دهد. کمبود ذخایر هیدرات های کربن و عناصر غذایی نیز منجر به بروز پوکی می گردد.

مهمترین ارقام پسته ایران

معروف ترین ارقام پسته در ایران عبارتند از: اکبری، کله قوچی، احمد آقایی، اوحدی، بادامی زرند، ممتاز، خنجری دامغان، شاه پسند، سفید پسته نوق و قزوینی.

*اکبری
یکی از ارقام تجاری پسته که از نظر اقتصادی دارای بالاترین ارزش است. میوه های آن بادامی کشیده و درشت می باشند. از خصوصیات این رقم رشد رویشی زیاد آن با برگهای متراکم، سطح وسیع برگ، محصول زیاد، دیرگلدهی و دیررسی بوده و در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت می باشد.

*کله قوچی
میوه فندقی شکل درشت و عملکرد خوب این رقم سبب شهرت و گسترش آن شده است. این رقم نسبت به کمبود آب و مواد غذایی حساس بوده و اکثریت برگ های آن 5 برگچه ای هستند و برگچه انتهایی بزرگتر از برگچه های جانبی می باشد.

رقمی زود گل ده بوده و به همین دلیل بیشتر در معرض خطر سرمای دیررس بهاره و خسارت ناشی از آن قرار دارد. این رقم در دهه دوم شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزء ارقام متوسط رس می باشد.

*احمد آقایی

از خصوصیات این رقم می توان به میوه بادامی درشت سفیدی پوست استخوانی آن اشاره کرد. اکثریت برگهای آن مرکب سه برگچه ای هستند. رقمی متوسط گل بوده و در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت است و جزء ارقام دیررس طبقه بندی می شود.

*اوحدی
این رقم سازگار برای اکثر مناطق پسته خیز کشور بوده، اکثریت برگهای آن سه برگچه ای است و برگچه انتهایی آن بزرگتر از برگچه های جانبی می باشد. رقمی متوسط گل بوده و در دهه اول شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزء ارقام زودرس می باشد.

مهمترین پایه های درختان پسته و خصوصیات آنها

پایه های عمده درختان پسته کشور بذری بوده، یعنی بیش از 95 درصد از باغات، از گونه پسته اهلی به عنوان پایه استفاده شده است. اکثر باغ های کاشت پسته کشور در نقاط خشک و کویری واقع شده اند که عمدتاً دارای آب و خاک شور هستند. کمبود منابع آبی و کیفیت پایین آب آبیاری باعث کاهش شدید عملکرد می گردد، بنابراین استفاده از پایه ای مقاوم به تنش اهمیت بالایی دارد.

مقاومت پایه ها به تنش شوری

نتایج تحقیقات نشان داده که پایه قزوینی به شوری حساس تر و پایه سرخس مقاوم ترین پایه به تنش شوری می باشد. بنابراین به نظر می رسد در شرایط تنش شوری زیاد آب و خاک، بهتر است از پایه سرخس و بادامی زرند استفاده شود.

لازم به ذکر است میزان شوری آب تا میزان 18 دسی زیمنس بر متر باعث از بین رفتن این نهال ها شده است. پایه های پسته به خشکی در مقایسه با شوری مقاوم تر می باشند. شوری به طور معنی داری باعث کاهش درصد و سرعت جوانه زنی پایه های پسته می شود و در بین پایه ها، پایه بنه کمترین درصد و سرعت جوانه زنی را داشته است.

مقاومت پایه ها به تنش کم آبی

طبق تحقیقات صورت گرفته پایه چاتلانقوش (بنه) مقاومترین پایه به شرایط تنش کم آبی و خشکی می باشد، به طوری که در بررسی که به منظور اندازه گیری رشد شاخه و تاج درخت انجام شده بود، خصوصیات رشد روی پایه چاتلانقوش نسبت به پایه اهلی بهتر بود.

در ترکیه که اراضی پسته کاری به روش دیم اداره می شوند، با توجه به رشد و عملکرد درخت و بعضی خصوصیات دیگر پایه چاتلانقوش به عنوان پایه مناسب در شرایط کم آبی توصیه شده است.

خندانی پسته

در ارتباط با مشکل ناخندانی در پسته، مشخص شده است که نوع گرده، باردهی زیاد، زمان نامناسب برداشت و تنش های آبیاری و تغذیه ای می تواند در بروز این پدیده نقش داشته باشند. اگر چه درصد ناخندانی در سال های مختلف و در باغات مختلف متفاوت است، اما نشان داده شده است که تا حدود 20 درصد محصول را می تواند تحت تأثیر قرار دهد.

آبیاری ناکافی از اواخر مرداد تا اواسط شهریور به طور معنی داری خندانی را کاهش می دهد. ضمناً از اواخر اردیبهشت تا اوایل تیر در صورت کم کردن میزان آبیاری، خندانی افزایش پیدا می کند. تیمارهای شیمیایی و هورمونی، شرایط تغذیه ای و محیطی و منابع گرده که رشد و نمو میوه و به خصوص دانه (مغز) را تحت تاثیر قرار می دهند، می توانند وقوع و میزان شکوفایی طولی آندوکارپ را تحت تاثیر قرار دهند.

با توجه به اینکه پس از اتمام رشد و نمو مغز، با گذشت زمان چه در باغ و چه در انبار میزان شکوفایی پوسته افزایش می یابد. بنابراین خشک شدن آندوکارپ می تواند عامل ثانویه و تکمیل کننده شکوفایی طولی باشد.

عوامل موثر در خندانی کاشت درخت پسته

1- تأثیر عملیات داشت

خندانی پسته در باغ در اثر هرس (با سوق دادن ذخایر کربوهیدراتی از مناطق مصرف رویشی به میوه های در حال رشد و نیز متوقف ساختن و کنترل فعالیت رویشی) و تغذیه (به ویژه ازت، بُر، روی و پتاسیم) به دلیل تأثیر مثبت بر روی رشد و نمو مغز افزایش می یابد. آبیاری درختان بویژه در دوره رشد و نمو مغز (تیر- شهریورماه) باعث افزایش خندانی پسته می گردد.

2- تأثیر منبع گرده و گرده افشانی

منبع گرده از دو طریق، تأثیرات گرده بر روی رشد و نمو جنین و بذر و همچنین برروی ویژگی های دیواره تخمدان و پوسته آندوکارپ در فرایندهای خندانی دخالت می کند. مطالعات نشان می دهد که میزان خندانی با تغییر منبع گرده تغییر می کند که از طریق تاثیر زنیایی گرده بر میزان رشد و نمو، وزن و حجم بذر(مغز) صورت می گیرد.

بر اساس نتایج حاصل از پژوهش های دهقانی شورکی و سجلی (1996) مشخص شده است که نوع گرده بر زاویه دو نیمه پوسته آندوکارپ در محل شکاف طولی تأثیرمی گذارد، به نحوی که هر چه این زاویه بیش تر باشد امکان شکوفایی آندوکارپ کم تر می شود.

همچنین نتایج نشان داد که نوع گرده اثر متازنیایی قاطعی بر ضخامت دیواره تخمدان و آندوکارپ دارد. همچنین میزان میوه های خندان با گرده افشانی گل های مسن تر کاهش می یابد.

هرس، تغذیه، آبیاری، اصلاح و انتخاب پایه و رقم مناسب، منبع گرده مناسب، فرآوری و خشک کردن مناسب پسته پس از برداشت به عنوان راهکارهای عملی افزایش خندانی پسته بسیار حائز اهمیت می باشند. نتایج یک بررسی حاکی از افزایش میزان خندانی پسته رقم قزوینی در اثر تیمار درختان با روغن ولک در اسفند ماه است.

سال آوری در کاشت درخت پسته

عدم تولید محصول یکنواخت و مادگی در سالیان متوالی را سال آوری گویند. در درختان پسته وجود محصول زیاد در یک سال باعث ریزش جوانه های گل می شود،

به طوری که هر ساله جوانه های گل فراوانی تشکیل شده ولی به دلیل وجود محصول سنگین و ایجاد رقابت در جذب مواد غذایی و قندی بین جوانه های گل و میوه های در حال نمو، درصد زیادی از جوانه های گل ریزش می نمایند. ریزش جوانه های گل باعث کاهش یا عدم تولید محصول شده و بدین طریق سال آوری ایجاد می گردد.