طرح توجیهی کاشت و پرورش بلوبری

بلوبری Blueberry درختچه ای خزاندار، بومی شمال آمریکا و مناطقی از اروپا می باشد و در این مناطق بطور گسترده ای کشت و کار می شود. این میوه از جدیدترین میوه های ریز می باشد. پرورش بلوبری در قرن 22 صورت گرفت. میوه های آن سته یاحبه آبی رنگ و خوراکی می باشند که ارزش غذایی بالایی دارد.

میوه های بلوبری یا مستقیما مصرف می شوند یا اینکه به شکلهای مختلف مثل مربا، ژله، دسرها، نوشیدنیها و … فراوری می شوند. این میوه ها سرشار از فلاونوئیدها، تاننها، اسیدهای فنولیک و آنتوسیانین هستند و با داشتن فیبر فراوان، تاننها، آنتوسیانینها، ویتامین ث، اسیدهای چرب امگا 3، کارتنوئیدها، مواد معدنی و … ارزش غذایی بالایی دارند.

شواهدی هم از اثرات ضد سرطانی میوه بلوبری وجود دارد. پرورش بلوبری در آمریکا بعنوان تولیدکننده اصلی این محصول انجام می شود اما در ایران هنوز این میوه ناشناخته است.

به دلیل اقلیم معتدل و شرایط خاکی مناطقی از ایران مانند استان های گیلان و مازندران، پتانسیل کشت و کار این گیاه در این مناطق وجود دارد. اخیرا ارقامی از بلوبری وارد کشور شده اند و در استان گیلان سازگاری آنها در حال بررسی می باشد. بنابراین هدف از این مطالعه، آشنایی با نحوه کشت و پرورش بلوبری در ایران می باشد.

گیاه شناسی بلوبری

جنس بلوبری یا Vaccinium متعلق به خانواده Ericaceae و زیرخانواده Vaccinoideae می باشد. گلهای این گیاه زنگوله ای و دارای 5 گلبرگ هستند که معمولاً سفیدرنگ و در بعضی گونه ها صورتی می باشند. در پرورش بلوبری باید دانست که تشکیل جوانه گل در انتهای ساقه ها و در اواخر تابستان تا اوایل پاییز صورت می گیرد.

در سال بعد گل ها ظاهر و تبدیل به میوه می شوند. یعنی میوه روی شاخه یکساله تشکیل می شود. جوانه های رویشی در بخش های پایینی شاخه قرار دارند. هر جوانه گل تبدیل به خوشه ای می شود که شامل 5 تا 12 میوه می باشد.

گل آذین خوشه ای است و هر خوشه ممکن است حدود 8 تا 12 میوه تولید کند. میوه سته چند دانه ای آبیرنگ می باشد که هنگام رسیدن قطر آنها به 5 – 10 میلیمتر و در برخی ارقام حتی بیشتر می رسد. میوه ها دارای مزه ترش و شیرین می باشند.

ارزش غذایی بلوبری

میوه های بلوبری یا مستقیما مصرف می شوند یا اینکه به شکلهای مختلف مثل مربا، ژله، دسرها، نوشیدنی ها و … فراوری می شوند. این میوه ها سرشار از فلاونوئیدها، تاننها، اسیدهای فنولیک و آنتوسیانین هستند و با داشتن فیبر فراوان، تاننها، آنتوسیانینها، ویتامین ث، اسیدهای چرب امگا 3، کارتنوئیدها، مواد معدنی و … ارزش غذایی بالایی دارند.

بسیاری از مطالعات نشان می دهد که بلوبری ها به دلیل وجود ترکیبات زیستی فعال به ویژه آنتوسیانین ها، نقش بسیار سودمندی در سلامتی دارند. شاید فعالیت این آنتی اکسیدان ها عامل اصلی کاهش ریسک ابتلا به بسیاری بیماری ها مانند بیمارهای قلبی عروقی باشد.

گزارش شده که میوه آن یکی از منابع قابل توجه آنتی اکسیدان ها در بین تمام میوه ها و سبزیهاست. ترکیباتش مانند اسیدهای فنولی (کافئیک، کلروژنیک، فرولیک و …) و فلاونوئیدها (آنتوسیانین ها)، ارزش تغذیهای آن را چندبرابر کرده است. اثر تغذیه ای میوه های آن به منظور جلوگیری از چاقی، دیابت، آسیب به شبکیه، قلب، کبد، التهاب معده و کلیه به اثبات رسیده است.

گزارش شده که بلوبری به خاطر داشتن فنول بالا بر علیه بسیاری از پاتوژن های غذایی موثر می باشد. شواهدی هم از اثرات ضد سرطانی بلوبری وجود دارد. همچنین گزارش شده است که بخاطر داشتن ellagic acid خطر ابتلا به سرطان را کاهش می دهد که تمامی این گزارشات اهمیت پرورش بلوبری را می رساند. در جدول زیر به ترکیبات غذایی موجود در 122 گرم این میوه اشاره شده است.

جدول ترکیبات غذایی موجود در 100 گرم میوه بلوبری
ترکیبات	در 100 گرم	ترکیبات	در 100 گرم
انرژی	57 کیلوکالری	فسفر	12 میلی گرم
پروتئین	0/74 گرم	پتاسیم	77 میلی گرم
چربی	0/33 گرم	سلنیوم	0/1 میکرو گرم
کربوهیدرات	14/49 گرم	سدیم	1 میلی گرم
فیبر	2/4 گرم	روی	0/16 میلی گرم
خاکستر	0/24 گرم	آسکوربیک اسید	9/7 میلی گرم
کلسیم	6 میلی گرم	تیامین	0/04 میلی گرم
مس	0/28 میلی گرم	ریبوفلاوین	0/04 میلی گرم
آهن	0/06 میلی گرم	نیاسین	0/42 میلی گرم
منیزیم	6 میلی گرم	پانتوتنیک اسید	0/12 میلی گرم
منگنز	0/34 میلی گرم	———	———

گونه های بلوبری

بلوبری ها دارای انواع پابلند high bush مانند Vaccinium corymbosum  متر با ارتفاع 7 – 1/5 متر و انواع پاکوتاه و وحشی (lowbush) با ارتفاع حدود 15 الی 45 سانتیمتر و انواع حد واسط (چشم خرگوشی) مانند گونه های V.ashei و V. virgatum با ارتفاع بین 1 الی 2 متر هستند. انواع پاکوتاه مانند Vaccinium angostifolium ، معمولا کشت نمی شوند. در پرورش بلوبری باید دانست که، ارقام پاکوتاه شرایط سردتر و انواع پابلند شرایط معتدل تر را ترجیح می دهند.

ارقام مهم و تجاری برای پرورش بلوبری

در زیر به مهمترین ارقام بلوبری که از انواع پابلند هستند برای پرورش آن اشاره می شود.

1. رقم Aurora : در این رقم اندازه میوه متوسط تا بزرگ می باشد. رنگ میوه آبی تیره است. قدرت رشد متوسط است. میوه های آن دیررس هستند و ممکن است قبل از سرمای پاییز نرسند.
2. رقم Liberty : رقمی پر رشد با عادت رشد افراشته است که نیاز به تربیت داربستی دارد. هرس آن نسبت به سایر ارقام زحمت بیشتری دارد. اندازه میوه متوسط تا بزرگ می باشد. طعم میوه خیلی خوب است. میوه متوسط رس است.
3. رقم Bluejay : رقمی میان رس است. اندازه میوه متوسط (وزن بین 1/5 تا 2 گرم) به رنگ آبی روشن و عملکرد متوسط (بین 2/5 تا 4 کیلوگرم در هر بوته) طعم میوه خوبی دارد.
4. رقم Duke : این رقم زودرس می باشد. اندازه میوه متوسط می باشد. عملکرد متوسط است.
5. رقم Elliott : میوه های این رقم دیررس هستند و ممکن است قبل از سرمای پاییز نرسند. اندازه میوه متوسط می باشد. عملکرد متوسط است.
6. رقم Chandler : پرورش بلوبری با این رقم دیررس می باشد. اندازه میوه بزرگ تا خیلی بزرگ است، رنگ میوه آبی ملایم تا آبی تیره می باشد، طعم میوه خوب و عملکرد بالاست (بین 4 تا 5/5 کیلوگرم در هر بوته).
7. رقم Legacy : رقمی میان رس است. اندازه میوه متوسط تا بزرگ می باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالا می باشد. این رقم به سرما حساس است.
8. رقم Reka : این رقم میان رس می باشد. اندازه میوه کوچک می باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالا (بین 4 تا 5/5 کیلوگرم در هر بوته) است.
9. رقم Darrow : رقمی دیررس می باشد. اندازه میوه متوسط می باشد. رنگ میوه آبی روشن است و عملکرد بالایی دارد.
10. رقم Jersey : رقمی دیررس می باشد. اندازه میوه کوچک می باشد. پرورش بلوبری با این رقم دارای عملکرد متوسط است.
11. رقم Rubel : پرورش بلوبری با این رقم نسبتا پررشد است. طعم میوه خوب است. مناسب برداشت مکانیکی است. عملکرد کم تا متوسط می باشد.
12. رقم Spartan : رقمی پررشد است. اندازه میوه خیلی بزرگ است. طعم عالی است. دیرگل است. لذا از خسارت سرما در امان می ماند. از نظر رسیدن میوه نیز زودرس است. عملکرد متوسط تا بالاست.

نیازهای اقلیمی برای پرورش بلوبری

بلوبری ها در رویشگاه های طبیعی در شرایط کمی سایه یا نیم سایه زندگی می کنند اما برای باردهی اقتصادی به نور فراوان نیاز دارند. گیاه نیازمند زمستان خنک و تابستان گرم می باشند. تابستان ابری و خنک باعث شیوع بیماری و کاهش تولید قند می شود. این گیاه مقاومت خوبی به سرمای زمستان دارد و در هنگام خواب 20- تا 25- درجه سانتیگراد را می تواند تحمل کند.

البته بسته به نوع گونه و رقم میزان مقاومت متفاوت است. در انواع پررشد و دارای میوه دیررس که دیر خزان می کنند خطر آسیب سرمای زودرس پاییزه وجود دارد. ارقام موجود در گونه چشم خرگوشی به سرما حساستر می باشند. این گیاه سرمای دیررس بهاره حساس است و دمای 2- درجه سانتی گراد به گل هایی که کاملاً باز شده اند آسیب می زند.

بلوبری دارای نیاز سرمایی است و لازم است نیاز سرمایی گیاهان با دریافت دمای 7 – 0 درجه سانتیگراد در زمستان تامین شود. ارقام پابلند نیاز به دریافت سرمایی بیشتری دارند و نیاز سرمایی آنها بسته به رقم حدود 800 – 400 ساعت می باشد. نیاز سرمایی انواع چشم خرگوشی کم می باشد. دمای بالای 42 درجه سانتیگراد نیز برای پرورش آن مناسب نمی باشد.

نیاز خاکی برای پرورش بلوبری

از آنجا که ریشه های این گیاه سطحی است لذا نیاز به خاکی دارد که نگهداری رطوبت آن خوب باشد. اما باید دقت کرد خاک دارای زهکش مناسبی باشد. از آنجا که این گیاه اسید دوست می باشد بنابراین بهترین خاک برای پرورش آن، خاک شنی لومی اسیدی با pH پی اچ 4/5 تا 5/2 می باشد.

بنابراین امکان پرورش بلوبری در مناطقی از کشور مثل استان گیلان و مازندران که گیاه کشت می شود و دارای خاک اسیدی هستند وجود دارد. چندماه
قبل از کاشت میتوان خاک را با اضافه کردن گوگرد و مواد آلی اسیدی کرد. این گیاه به شوری آب و خاک نیز حساس می باشد.

ویژگی نهال بلوبری

نهال باید از ارقام مناسب و سازگار با شرایط آب و هوایی منطقه باشد و پتانسیل عملکرد آن بالا باشد. در هنگام انتخاب رقم باید ویژگیهایی مانند تاریخ رسیدن، نوع مصرف، در دسترس بودن کارگر بمنظور برداشت، بازار مصرف، پتانسیل برداشت مکانیکی، عملکرد و طعم میوه، اندازه و … را مدنظر قرار داد.

کاشت و پرورش بلوبری

برای پرورش بلوبری گیاهان باید از نهالستان مطمئن خریداری شوند و دارای شناسه باشند. رقم آنها مشخص باشد و دارای گواهی سلامت باشند. شیوه عمده تکثیر بلوبری قلمه چوب سخت است که از شاخه یکساله تهیه می شود. میتوان از قلمه های ریشه دار شده یا نهال های گلدانی استفاده کرد.

قلمه های ریشه دار شده که مستقیما از بستر ازدیاد گرفته می شوند، معمولا دارای ریشه های محدودی هستند. خرید گیاهان گلدانی دو تا سه ساله اگرچه هزینه بیشتری دارد اما اینها سیستم ریشه بیشتر و رشد بهتری دارند. زمان کاشت نهال های ریشه دار اواخر زمستان یا اوایل بهار قبل از بیدارشدن گیاهان می باشد.

فواصل کاشت ارقام پابلند 1/5 در 2/5 متر می باشد و معمولا بیش از 2000 بوته در هکتار کشت می شود. گیاهان باید در همان عمقی که در نهالستان بودند در خاک کشت شوند و طوقه در سطح خاک باشد. هرگیاه در چاله ای به عمق 30 الی 40 سانتیمتر که دارای مخلوط خاک و پیت خزه مرطوب می باشد کشت می شود.

ایجاد برشهای سطحی روی ریشه ها قبل از کاشت سبب تحریک ریشه های جانبی می شود. آبیاری باید بلافاصله بعد از کشت گیاهان انجام شود. میتوان از مالچ کاه و کلش یا براده های چوب به ضخامت 5 تا 10 سانتیمتر برای حفظ رطوبت استفاده کرد.

در ارتفاعات بالاتر بهتر است جهت ردیفها شمالی جنوبی باشد تا گیاهان نور کافی دریافت کنند. اما در محل های گرم و آفتابی جهت ردیف ها شرقی غربی باشند تا از گرم شدن زیادی و خشک شدن خاک اجتناب شود.

نیاز آبی بلوبری

همانطور که اشاره شد ریشه این گیاه سطحی است و اغلب ریشه ها تا عمق 35 – 40 سانتیمتری نفوذ می کنند. لذا در پرورش بلوبری باید دقت داشت که این گیاه به خشکی و کمبود رطوبت خیلی حساس است و در طی فصل رشد به رطوبت زیادی نیاز دارد و در تابستان که دما بالاست باید بطور منظم آبیاری شوند.

در اثر کمبود رطوبت و تنش خشکی عملکرد و رشد این گیاه کاهش و ممکن است در حالت شدید گیاه از بین برود. آبیاری منظم از زمان گلدهی تا رشد میوه ها اهمیت دارد. میتوان از از پیت ماس یا سایر مواد نگهدارنده رطوبت در ترکیب خاک و همچنین از مالچ خاک اره به منظور حفظ رطوبت خاک و اجتاب از تنش خشکی استفاده کرد. البته باید از آبیاری غرقابی نیز پرهیز شود.

نیازهای گرده افشانی بلوبری

هر بلوبری گلهای زیادی (حدود 2000 تا 3000 گل) تولید می کند. وجود رقم گرده زا برای انواع پاکوتاه و چشم خرگوشی حتماً ضروری است. چون گل های عقیم دارند. گرده افشانی توسط حشرات صورت می گیرد. لذا تعداد دو کندو در هکتار لازم است. انواع پابلند خودگرده افشان هستند ولی برای تشکیل میوه بهتر و درشت تر و توسعه دامنه برداشت بهتر است دو یا چندرقم با ویژگی همزمانی در گلدهی، در باغ کشت شود.

تربیت و هرس

در پرورش بلوبری تا قبل از رسیدن به بلوغ تنها حذف شاخه های مرده، شکسته، کوتاه و یا ضعیف متداول است و پس از آن در بوته های بالغ، هرس سالانه در اواخر زمستان که گیاهان در حال رکود هستند برای تقویت بوته، تحریک تولید میوه سالانه و جلوگیری از پیر شدن بوته ها انجام می شود.

از سال چهارم به بعد تعدادی از شاخه های مسن تر حذف می شوند تا شاخه های جوانتر تحریک به رشد شوند. سایر شاخه های بلند باقیمانده نیز سربرداری می شوند. حذف شاخه های متقاطع و رشد یافته به سمت داخل بوته نیز به منظور ایجاد فضای درون تاج و نورگیری بهتر داخل بوته و همچنین شاخه های بیمار، خشک و شاخه هایی که با زمین تماس می یابند لازم است.

در سال اول و دوم بعد از کاشت نباید اجازه داد گیاهان میوه دهند، چون انرژی گیاه گرفته می شود. لذا گلهای ظاهر شده حذف می شوند. همچنین در ارقامی که میوه زیادی تولید می کنند تنک گلها در مرحله گلدهی ضروری می باشد. اگر میوه زیادی روی گیاه تشکیل شود انرژی گیاه گرفته می شود و میوه های کوچکتری تولید می شوند.

نیاز غذایی

در پرورش بلوبری باید دانست که تغذیه صحیح در باروری، کیفیت و سلامت این گیاه تاثیر بسزایی دارد. با توجه به سطحی بودن ریشه این گیاه، تغذیه نامناسب میتواند به این گیاه آسیب وارد سازد. بهتر است مقدار و زمان مصرف کود بر اساس نتایج آزمون خاک و نوع کود مصرفی توام با آنالیز برگ انجام گیرد.

بهتر است از کودهای اسیدزا مانند سولفات آمونیوم، سولفات منیزیم، گوگرد و سولفات آهن در خاک استفاده کرد. همچنین باید دقت شود از مصرف کودهای نیتروژنی به فرم نیترات و یا کودهای پتاسیمی به فرم کلرید پتاسیم خوداری شود. همچنین بلوبری به کلر بسیار حساس است.

از آنجا که این گیاه به شوری حساس است می بایست نسبت به مقدار و نحوه کاربرد کود دقت لازم انجام شود. اگر فسفر خاک خیلی باشد و پتاسیم آن نیز درحد کم یا متوسط باشد، کود با فرمول 14 – 28 – 14 انتخاب خوبی خواهد بود. اگر فسفر و پتاسیم خاک کم تا متوسط باشد، کود با فرمول 10 – 10 – 10 انتخاب خوبی خواهد بود.

اگر خاک غنی از فسفر است و پتاسیم خاک نیز متوسط تا زیاد است از ترکیب کودی 12 : 4 : 8 برای کشت و پرورش بلوبری استفاده شود. به این ترتیب که در بهار و پاییز (بعداز برداشت محصول) هر نوبت، 32 گرم به هر بوته داده شود.

وقتی ارتفاع بوته به 2/5 متر رسد این مقدار 150 گرم به ازای هربوته می شود. باتوجه به اینکه نیاز بلوبری به کودها زیاد نمی باشد، لذا تغذیه ارگانیک آن با استفاده از کودهای آلی و ارگانیک ساده تر از بسیاری از محصولات می باشد.

آفات و بیماری ها

باید دانست که مقاومت ارقام بلوبری به آفات و بیماریها متفاوت است. در بعضی مناطق شیوع بیماری هایی مانند کپک خاکستری، آنتراکنوز و بلایت باکتریایی و یا آفت کرم میوه می تواند مشکل ساز باشد اما مشکل اصلی در اکثر مناطق تولید پرندگان هستند.

میوه ها و گلهای آن بسیار مورد علاقه پرندگان هستند و پرندگان می توانند سبب آسیب جدی شوند. گزارش شده که ممکن است پرندگان بیش از 32 درصد محصول را از بین ببرند. در زیر به پرندگان مضر برای پرورش بلوبری اشاره می شود :

1. سار معمول
2. سیاه مرغ بال سرخ
3. فنچ خانگی

روشهای کنترل پرندگان

1. استفاده از محلول قندی
ثابت شده که استفاده از شربت قند سبب دفع پرندگان از باغ بلوبری می شود. با کاربرد محلول قندی در باغات پرورش بلوبری در نیویورک در زمانی که میوه شروع به آبی شدن می کند، خسارت پرندگان تا 52 درصد کاهش داشته است. علت بازدارندگی به خوبی مشخص نشده است اما گمان می رود که پرندگان قادر به هضم دی ساکارید موجود در محلول نیستند.

2. استفاده از ابزارهای ترساننده پرندگان
برای مثال از دستگاه توربین های بادی که دارای پره هایی است و منعکس کننده نور فرابنفش است برای ترساندن و دور کردن پرندگان از محل پرورش بلوبری استفاده می شود. گزارش شده حرکات این تیغه ها همانند ضربه های شلاق به بال پرندگان می باشد. قطر تیغه ها 36 اینچ است و پرنده ها را دفع می کنند. این وسیله در باغات بلوبری موثر بوده است.

3. پوشش دهی باغ
در این روش از پوشش یا توری هایی به منظور عدم دسترسی پرندگان به میوه ها استفاده می شود. علیرغم هزینه بر بودن، این روش در کاهش خسارت پرندگان به باغات پرورش بلوبری بسیار موثر بوده است. اگر مواد با کیفیتی برای این منظور استفاده شود و مراقبتهای لازم نیز صورت گیرد این پوششها تا ده سال هم دوام دارند. برای این منظور نایلون، پلی اتیلن، کتان و سیمهای با پوشش پلاستیکی قابل دسترس هستند.

حفاظت در برابر سرمای بهاره

شدت آسیب بستگی به مرحله نموی گلها دارد. دمای 2- درجه سانتیگراد به گل هایی که کاملاً باز شده اند آسیب می زند اما جوانه های باز نشده تا 5- درجه را تحمل می کنند. از کاشت و پرورش بلوبری در جاهای پست و داخل دره ها اجتناب شود. با توجه به اندازه این گیاهان امکان پوشش دادن آنها در زمان یخبندان وجود دارد. احداث بادشکن در اطراف باغ نیز در مناطق بادخیز توصیه می شود.

برداشت میوه

این گیاهان در سن 6 سالگی به باردهی کامل می رسند و می توانند بیش از 20 سال میوه دهند. عملکرد ارقام متغیر است و هر بوته بین 2 تا 7 کیلوگرم محصول تولید می کند. میوه بلوبری فرازگرا است. وقتی سته ها به رنگ آبی روشن تبدیل شدند باید چند روز دیگر (7 – 3 روز) صبر کرد تا کاملا آبی رنگ و شیرین تر و بزرگتر شوند.

در این زمان قابل برداشت خواهند بود. میوه ها همزمان نمی رسند لذا برداشت تدریجی است و حدود 8 – 6 هفته به طول می انجامد (یک یا دوبار در هفته). در این زمان در اثر تماس با دست به راحتی جدا می شوند.

با فشار انگشت اشاره و شست میتوان فهمید میوه رسیده است و آن را جدا کرد. میوه های سفت تر در برداشت بعدی جدا می شوند. زمان برداشت بسته به نوع و رقم بلوبری و شرایط اقلیمی منطقه میتواند از اوایل تیر تا اواخر مهر ادامه داشته باشد.

قندهای اصلی میوه گلوکز و فروکتوز می باشد و اسید سیتریک اسید غالب این میوه ها می باشد. دمای مناسب انبار 0 – 2 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 85 – 90 درصد می باشد. در این شرایط میتوان میوه ها را حدود 1/5 ماه نگهداری کرد.