کاج چلغوز (chilgoza pine) از جمله مخروطیان همیشه سبز با ظاهری کاملاً ایستاده و قائم است که بومی شمال غربی هیمالیا می باشد. این نوع درخت به آهستگی رشد می کند و برگ های سوزنی براقی دارد. کاج چلغوز را بواسطه دانه های آجیلی مأکولش می شناسند که سرشار از کربوئیدرات ها و پروتئین است.
چلغوز از مهمترین محصولات حائز ارزش اقتصادی برای مردمان قبایل مستقر در ناحیه “کینار” است، این درختان بجز ناحیه مذکور در مناطق نزدیک کابل پایتخت افغانستان نیز پراکنده اند. بذور چلغوز کمیاب هستند لذا به بهای نسبتاً زیادی خرید و فروش می گردند آنچنانکه امروزه هر کیلوگرم آنرا در ازای 53 – 20 دلار آمریکا معامله می کنند.
گیاهشناسی
کاج چلغوز در زبان فارسی “چهل غوزه” یعنی 40 آجیل در داخل یک غوزه یا مخروط خوانده می شود. بعبارت دیگر noosa یا noeza نوعی کاج بومی است که در نواحی شمال غربی سلسله کوه های هیمالیا از شرق افغانستان ، پاکستان و شمال غربی هندوستان در ارتفاعات 3350 – 1800 متر از سطح آب های آزاد می روید.
این گیاه در شرایط محیطی آفتابی با خاک های زهکش دار رشد می كند و در طی 10 سال اولیه رشد به ارتفاع 7 فوت و پهنای 4 فوت می رسد. این درخت از ارتفاع 25 – 10 متر و تاج عمیق، وسیع و طویل برخوردار است. شاخه دهی آن بصورت قائم است اما در جنگل های متراکم حائز تاج باریک و کم عمق خواهد بود.
پوست درخت بحالت ورقه ورقه و چروک خورده است بطوریکه با کندن این پوسته ها لایه ای به رنگ سبز متمایل به خاکستری روشن نظیر کاج ظاهر می گردد. شاخه های کوچک و جوان نسبتاً صاف و به رنگ سبز زیتونی دیده می شوند. برگهای کاج چلغوز به فرم سوزنی و در دستجات 3 تایی بطول 10 – 6 سانتیمتر رشد می یابند که از بافت نرمتری نسبت به p.bungeana برخوردارند اما به سختی از همدیگر گشوده می گردند.
برگ ها دارای خطوط روزنه ای آبی- سبز در بخش داخلی هستند و پس از یکسال ریزش می کنند. گلدهی کاج چلغوز در فاصله مه تا ژوئن انجام می پذیرد. گل ها یکپایه هستند بطوریکه گل های مجزای نر و ماده همگی بر روی یک درخت حضور دارند. گرده افشانی توسط باد صورت می پذیرد. گل ها معمولاً “خودگشن” هستند.
کاج چلغوز توانایی تلاقی با سایر گونه ها را دارد لذا امکان هیبریدگیری با سایر اعضاء این جنس وجود دارد. مخروط ها به طول 20 – 10 سانتیمتر و پهنای 11 – 9 سانتیمتر دیده می شوند ولی هنگامی که گشوده می گردند به حالت چروکیده با برآمدگی های پایه ای و لولای صدفی داخلی است.
بذرها به طول 2/3 – 1/7 سانتیمتر و پهنای 0/7 – 0/5 سانتیمتر با یک پوسته نازک و یک بال رشد نیافته می باشند که در ماه اکتبر به بلوغ می رسند. بذرها محبوس نمي باشند ولیکن توسط بال های متفق بخش های فوقانی مخروط نگهداری می گردند.
سکونتگاه کاج چلغوز
کاج چلغوز گیاهی چوبی، چندساله و همیشه سبز است که رفیع ترین لایه اکوسیستم یا “نیچ” فوقانی را اشغال می کند تا از حداكثر نور مستقیم خورشید بهره مند گردد. این گیاه در داخل درّه های مرتفع خشک با خاک های حاوی آهک واقع در ارتفاعات حدود 3350 – 2000 متر از سطح آبهای آزاد می روید.
آنها بصورت گروهی در شیب های صخره ای بر بسترهای گرانیت و سنگ لوح که در ورای مناطق برخوردار از جریانات “موسمی” یا “مونسون” هستند، رشد می کنند. کاج چلغوز در سلسله کوه های هیمالیا شامل : شرق افغانستان، منطقه جامو و کشمیر هندوستان، بخش هایی از پاکستان و تبت رشد می کند و جنگل های اقلیم معتدل خشک را در نواحی داخلی کوه های هیمالیا تشکیل می دهد.
“مونسون” تابستانه این مناطق بسیار ضعیف است و نزولات آسمانی غالباً بفرم برف وقوع می یابند بطوریکه مقدار کل سالیانه نزولات آسمانی از 1000 میلیمتر فزونی نمی پذیرند.
مهمترین ویژگی های رشد
| ردیف | نیازهای رشد | موارد مطلوب |
| 1 | نور | تابش شدید، سایه گریز |
| 2 | نیاز آبی | متوسط |
| 3 | واکنش خاک | خنثی تا اسیدی |
| 4 | بافت خاک | شنی تا رسی |
| 5 | سرعت رشد | آهسته |
| 6 | اندازه در زمان بلوغ | 25 متر |
| 7 | لقاح | خودگشن و دگرگشن |
| 8 | گرده افشانی | باد |
| 9 | نوع گل ها | یکپایه |
| 10 | پراکنش بذور | پرندگان |
روش های تکثیر
تکثیر طبیعی :
بذور این گیاه توسط پرندگان انتشار می یابند ولیكن چنین ماهیت عملي به خوبی شناخته نشده است.
کاشت بذور :
بذور کاج چلغوز در خاک های سبک و فقیر (شنی)، متوسط (لوم) و سنگین (رسی) قادر به رشد هستند و خاک های زهکش دار را بهتر می پسندند. رشد بذور درخاکی با PH خنثی تا اسیدی مطلوب ترند. بهتر است بذور چلغوز را بمحض رسیدگی در گلدان ها بصورت منفرد بكارند و در زیر شاسی ها یا چارچوب های سرد بویژه در اواخر زمستان نگهداری کنند. یک دورۀ کوتاه مدت “زمستانه شدن” طی 6 هفته در دمای 4 درجه سانتیگراد می تواند به بهبود جوانه زنی بذور انباری کمک نماید.
قلمه زنی :
از این روش فقط زمانی استفاده می شود که قلمه ها را از درختانی با عمر کمتر از 10 سال تهیه نمایند. قلمه ها باید شامل ساقه های کوتاه و دسته ای از برگ های سوزنی باشند. کندن جوانه های ساقه چند هفته قبل از تهیّه قلمه ها می تواند بر موفقیت ریشه زایی قلمه ها بیفزاید. قلمه ها معمولاً به کندی رشد می کنند. بهرحال در زمان حاضر اطلاعات کافی و كاملاً مفیدي از چگونگی تکثیر کاج چلغوز موجود نمی باشد.
پرورش نهال ها :
دانهال های پرورشی را بمحض مهیاشدن شرایط اقلیمی به محیط طبیعی و دائمی منتقل می کنند و از آنها برای مدت 2 – 1 سال بخوبي مراقبت بعمل می آورند. اینگونه دانهال ها دارای سیستم ریشه ای بسیار کم پشت و پراکنده ای هستند لذا انتقال سریع تر آنها در زمین اصلی توصیه می گردد.
نهال ها را در دوره نوجوانی با ارتفاع 90 – 30 سانتی متری در زمین اصلی غرس می کنند. البته درصد موفقیت نهال هایی که دارای ارتفاع 10 – 5 سانتی متر باشند، بمراتب بیشتر است ولیکن باید علف های هرز اطرافشان را طی یکدوره نسبتاً طولانی با پاشیدن مالچ های مناسب کنترل نمود.
نهال های بزرگ به سختی استقرار می یابند و برای چندین سال بکندی رشد می کنند. آنها سیستم ریشه دهی گسترده ای نخواهند داشت لذا در برابر بادهای شدید آسیب پذیرند. دانهال های حاصله تحمل وضعیت سایه را ندارند و در شرایط خاک های خشک و مرطوب به رشد بهتری دست می یابند گواینکه متحمل به خشکی هستند.
دانهال ها در شرایط بسترهای شنی یا لوم – سنگریزه ای حائز نور کافی و زهکشی مناسب بخوبی رشد می کنند. آنها خاک های باتلاقی یعني شرایط عدم برخورداری از زهکشی را نمی پسندند. اینگونه کاج چلغوز در اراضی رسی نیز رشد می یابند. نهال های استقراریافته نسبت به خشکی متحمل هستند.
موارد مصرف
بطور کلی درختانی از كاج چلغوز که در مناطق گرم تر می رویند حائز عملکردهای بیشتری هستند. مهمترین موارد مصرف و كاربردهاي كاج چلغوز عبارتند از :
1. بذور : بذور چلغوز سرشار از روغن هستند لذا آنها را بصورت هاي خام و پخته بسان سایر دانه های آجیلی از جمله پسته مصرف مي كنند. این بذور طعمی لذیذ و خوشایند دارند و اثری جزئی از حالت صمغی در آنها احساس می گردد. آنها می توانند بعنوان یک ماده غذایی مهّم محسوب گردد.
2. تهیه ادویه جات بعنوان چاشني و طعم افزایي
3. از خمیر چوب درختان چلغوز نوعی محصول فرعی بدست می آید که می تواند طعم وانیل را به مواد غذایی ارزانی بخشد.
4. از برگ های سوزنی درخت کاج چلغوز انواعی از رنگ های سبز و برنزه حاصل می آورند.
5. برگ های سوزنی کاج چلغوز حاوی “پیش ماده ای” بنام “ترپین” است که در زمان وقوع بارندگی ها آزاد گردیده و از سطوح برگ ها شسته می شود. “ترپین” دارای اثرات منفی بر جوانه زنی بذور برخی از گیاهان نظیر گندم است.
6. از پوست درخت کاج چلغوز برای ساختن سبدها و سطل های آب بهره می گیرند.
7. “رزین های روغنی” (oleo-resins) در بافت های کاج چلغوز همانند سایر گونه های مختلف کاج ها وجود دارند اما در حدی نیستند که استخراج آنها از جنبۀ اقتصادی مقرون به صرفه باشند. اینگونه رزین ها را از طرق زیر بدست می آورند :
- شکافتن تنه درختان کاج چلغوز
- تقطیر قطعات کوچک و براده های چوب مذكور
8. ماده ای بنام “تورپنتین” حدوداً 20 درصد رزین های روغنی کاج چلغوز را تشکیل می دهد كه از طریق تقطیر قطعات چوب جداسازی می گردد. ماده “تورپنتین” دارای کاربردهای متعددی از جمله موارد زیر است :
- حلال مواد مومی یا واکسی
- ساختن لاک یا جلا
9. بعد از استخراج “تورپنتین” از رزین های روغنی ماده ای بنام “روزین” باقی می ماند. این ماده توسط ویولونیست ها استفاده می شود بطوریكه آنرا بر روی آرشه بکار می برند. این ماده همچنین جهت ته یه مواد مومی با کاربرد آب بندی مصرف دارد.
10. نوعی انگم یا قیر طبیعی حاصل از رزین های روغنی نیز برای آب بندی سطوح اجسام چوبی استعمال می شود تا از پوسیدگی آنها جلوگیری بعمل آید.
كاربردهای دارویی :
1. دانه های چلغوز دارای خواص آرام بخش و محرک می باشند.
2. از روغن حاصل از بذور چلغوز برای پوشاندن سطح زخم ها و جراحت ها بهره می برند.
3. از روغن مذکور بصورت خارجی برای درمان موضعی سردردها استفاده می گردد.
4. ماده “تورپنتین” حاصل از درختان کاج چلغوز دارای خواصی نظیر :
- “گندزدایی” (antiseptic) ، “ادرار آور” (diuretic)، “برافروزنده” (rubefacient) و “ضد انگل” (vermifuge) می باشد.
- از”تورپنتین” برای مداوای عوارض کلیه و مثانه بهره می گیرند.
- مالیدن و حمام بخار “تورپنتین” دارای اثرات ضد رماتیسمی است.
- “تورپنتین” تأثیرات مفیدی بر دستگاه تنفسی انسان دارد لذا از آن برای بهبودی مشکلات تنفسی بیماران نظیر : سرفه، سرماخوردگی، آنفولانزا و سل بهره مي گیرند.
- کاربرد “تورپنتین” می تواند باعث مداوای لایه های مخاطی آسیب دیده گردد.
- “تورپنتین” دارای اثرات مفید بارزی بر انواع ناراحتی های پوستی، زخم ها، جراحت ها، سوختگی ها و دُمل ها است.
5. ماده “تورپنتین” استخراجی بصورت های زیر قابل مصرفند :
- ضماد رقیق روغنی
- ضماد غلیظ مرهمی
- حمام بخار گیاهی
- استنشاقی
بذور کاج چلغوز مي توانند اثرات متضادي بر افراد مختلف برجا گذارند لذا توصیه مي گردد كه قبل از كاربردشان بعنوان گیاه دارویی با متخصصین مربوطه مشورت نمائید.