طرح توجیهی کاشت گیاه مارچوبه
مارچوبه از جمله گیاهان گلدار، نیمه خشبی و چندساله ای است که از هزاران سال قبل در جهان زراعت می شده است. این گیاه با وجودیکه بومی : غرب اروپا، شمال آفریقا و غرب آسیا می باشد، کشت آن امروزه بعنوان نوعی از سبزیجات آبدار و گوشتی بطور گسترده ای در سراسر جهان انجام می شود.
همچنین در خاک های حاصلخیز و زهکش دار با PH حدود 6/8 – 6 بازدهی بالاتری دارد. “مارچوبه” جزو زراعت های دارای عمر طولانی است که در صورت مراقبت های مناسب می تواند برای مدت نسبتا طولانی به محصول دهی قابل قبول بپردازد. این گونه گاها تا 50 سال دوام می یابد ولیکن بهترین بازده اقتصادی را تا مدت 20 – 10 سال ارائه می دهد.
گیاهشناسی
مارچوبه گیاهی علفی و چندساله با نام علمی Asparagus officinalis است که جزو سبزیجات محسوب می گردد. این گیاه قبلاً همانند گیاهانی چون : سوسن، موسیر، پیاز، سیر و برخی دیگر از “پیاز مانندها” در زُمرۀ خانواده “نرگسیان” قرار داشت ولیکن امروزه گیاهان “پیاز مانند” نظیر نرگس و زنبق را در خانواده “آماریلیداسه” و “مارچوبه” را در خانواده مجزای “آسپاراگاسه” قرار داده اند.
مارچوبه از جمله گیاهان “دو پایه” به شمار می رود زیرا اندام های جنسی نر و ماده آن بطور جداگانه بر روی دو بوتۀ مستقل قرار دارند. بوته های دو پایه آن بطور مجزا به تولید گل های بدون مادگی و یا بدون اندام نر می پردازند. همچنین دارای ساقه های محکم، شاخه های متعدد و شاخه و برگ های “پَر مانند” است. ارتفاع آن به 3 – 1 متر می رسد.
نوساقه های ضخیم و گوشتی مارچوبه با گرم شدن هوا به شکل سرخس مانند در می آیند و با سرد شدن هوا می خشکند درحالیکه تعداد و اندازه ریشه هایش هر ساله افزایش می پذیرند. برگ هایش همانند سایر گیاهان بوته ای به خوبی رشد می کنند. این برگ ها به صورت های منقسم و ساده در طول ساقه های منشعب استقرار می یابند.
برگ های معمولی گیاه سوزنی شکل می باشند ولی برگ های محور ساقه ها شبیه فلس هستند. برگ ها به طول 32 – 6 میلیمتر و عرض 1 میلیمتر در دستجات 12 – 4 تائی به حالت غنچه های گل سرخ مشاهده می گردند. سیستم ریشه ای گیاه مارچوبه از نوع نابجا و به حالت دسته ای تشکیل
می شوند. کاشت آن به تعداد زیاد و گوشتالو هستند و اغلب به حالت افقی در خاک رشد می کنند.
گل های مارچوبه به شکل زنگوله ای، رنگ سفید متمایل به سبز تا زرد و طول 7 – 4 میلیمتر می باشند. آنها دارای 6 کاسبرگ و گلبرگ مشابه هستند. میوه های آن از نوع “سته” کوچک و قرمز رنگ به قطر 10 – 6 میلیمتر می باشند. این میوه ها برای مصارف انسانی سمی محسوب می گردند. اسامی عمومی مارچوبه عبارتند از : Asparagus ، Garden Asparagus ، Sparrow Grass
واریته های مارچوبه
تاکنون واریته های نسبتا کمی برای کشت در دسترس قرار گرفته اند. امروزه نژادهای مختلفی از Mary Washington بطور وسیع کاشت می گردند درحالیکه واریته های هیبرید نظیر: ” U.C.157F1 ” و ” U.c.157.F2 ” نیز به خوبی با شرایط محیطی گوناگون از جمله “اوکلاهما” سازگاری یافته اند. واریته های هیبرید “تماما نر” که توسط دانشگاه Rutgers آزمایش گردیده اند، برای شرایط “اوکلاهما” و “بیکسبی” مطلوب بوده اند.
این واریته ها شامل ارقامی چون : Gersey Gem ، Greenwich ، Jersey Giant و Jersey Queen می باشند. واریته های مزبور از 50 – 20 درصد افزایش عملکرد برخوردارند. آنها برای شرایط اقلیمی گرمتر ( 27 درجه سانتیگراد) سازگارترند. آنها نوساقه های نرم تر و کوتاهتری (15 سانتیمتر) تولید می کنند. برداشت واریته های هیبرید در 3 هفته پایانی ماه مه انجام می پذیرد.
برداشت نوساقه های بیش از 20 سانتیمتری این واریته ها مقبول نخواهد بود. ارقام وحشی مارچوبه با نام علمی Asparagus prostrates و طول 70 – 30 سانتیمتر به حالت خوابیده رشد می کنند. اینگونه ارقام را در آفریقای جنوبی با نام ” Katbos ” می شناسند.
معروفترین ارقام تجاری گیاه مارچوبه عبارتند از :
1 ) California 500
2 ) Connover`s colossal : تولید نوساقه های باریک با انتهای نسبتا مدور
3 ) UC72 : تولید نوساقه های بزرگ با نوک تیز، مقاوم به پژمردگی فوزاریومی
4 ) UC66
5 ) UC157 : از ارقام هیبرید دارای عملکرد بالا
6 ) Mary Washington
تاریخچه کاشت گیاه مارچوبه
مارچوبه گیاهی چندساله است که گاها بیش از 50 سال دوام می یابد. این گیاه بومی سواحل غربی اروپا (اسپانیا، ایرلند، آلمان، بریتانیا، روسیه)، خاورمیانه و آسیای صغیر است و تا امروز نیز به حالت وحشی در اراضی شور مناطق مذکور می روید. تخمین زده می شود که سابقه کاشت آن به بیش از 2 هزار سال برسد. این گیاه با اهداف غذایی توسط رومیان و یونانی های قدیم نیز پرورش می یافت.
آنها از میوه های سته و ساقه های زیرزمینی برای درمان عوارض زیر بهره می بردند :
- زنبور گزیدگی
- استسقاء یا آب آوردگی بدن
- نارسائی های قلبی
- دندان درد
موارد استفاده
1. مارچوبه را از دوران های بسیار قدیم در کشورهای : سوریه، اسپانیا، رُم و یونان می شناختند و مورد استفاده قرار می دادند. باید توجه داشت که فقط نوساقه های بسیار جوان، شاداب و آبدار آن موسوم به “اسپیر” که از منطقه تاج ریشه ها در زیر خاک منشأ می گیرند، قابل مصارف انسانی می باشند.
از نوساقه های مارچوبه بواسطه برخورداری از طعم دلپذیر به عنوان سبزی استفاده می کنند. زمانیکه جوانه های برگی نوساقه های آن همانند سرخس ها گشوده شوند آنگاه آنها به حالت چوبی در می آیند و غیر قابل مصرف می شوند.
2. گاها بواسطه برخورداری از شاخه و برگ ها و میوه های زیبایش بعنوان گیاه زینتی چند ساله در طراحی حواشی پارک ها و فضاهای سبز کاشت میگردد.
3. مصریان قدیم مارچوبه را در 300 سال قبل از میلاد به عنوان هدیه ای با ارزش و زیبا برای تقدیم به بزرگان قوم در نظر می گرفتند.
4. کاشت این گیاه می تواند به عنوان “گیاه همراه” در سیستم های کشاورزی ارگانیک در مجاورت بوته های گوجه فرنگی صورت گیرد زیرا :
- گیاه گوجه فرنگی باعث فراری شدن سوسک مارچوبه می شود.
- گیاه مارچوبه سبب گریزاندن بسیاری از نماتدهای مضر ریشه گوجه فرنگی می گردد.
مصارف خوراکی
ساقه های نابالغ مارچوبه موسوم به “اسپیر” را به روش های مختلف مصرف می کنند. در فرآیند کاشت آن باید دقت داشت که “اسپیرها” در ابتدای بهار نسبتا ضخیم و آبدار هستند اما با گرم شدن هوا به حالت نازک و سفت در می آیند.
ترکیبات شیمیایی
در حدود 93 درصد ساختار نوساقه های مارچوبه را آب تشکیل می دهد. و سرشار از ویتامین های A و C است. نوساقه ها حاوی مقادیر قابل ملاحظه ای از عنصر پتاسیم همراه با مقادیر کمتری از عناصر آهن، سدیم است. همچنین این نوساقه ها انرژی کمی در بدن تولید می کنند بطوریکه 4 – 3 عدد از آنها فقط 10 کالری انرژی آزاد می سازند.
جدول ترکیبات غذایی موجود در 100 گرم مارچوبه
| انرژی | 20 کالری | فسفر | 52 میلی گرم |
| کربوهیدرات | 4 گرم | پتاسیم | 202 میلی گرم |
| قند | 1/9 گرم | ویتامین A | 38 میکروگرم |
| فیبر | 2/1 گرم | ویتامین B1 | 0/15 میلی گرم |
| چربی | 0/12 گرم | ویتامین B2 | 0/15 میلی گرم |
| پروتئین | 2/2 گرم | ویتامین B3 | 0/98 میلی گرم |
| کلسیم | 24 میلی گرم | ویتامین C | 5/6 میلی گرم |
| آهن | 2/2 میلی گرم | ویتامین E | 1/1 میلی گرم |
| منزیم | 14 میلی گرم | —- | —- |
انواع تجاری
امروزه نوساقه های مارچوبه جزو سبزیجات مطلوب ساکنین کشورهای : هلند، اسپانیا، فرانسه، لهستان، بلژیک، آلمان، اتریش، ایتالیا، سوئیس و ترکیه محسوب می گردند. نوساقه های تجاری “مارچوبه” به دو دسته تقسیم می شوند که از نظر ظاهری و کاربردها متفاوتند :
1. گیاه مارچوبه سبز : نوساقه های آن اصولاً سبز رنگ هستند.
2. سفید : مارچوبه های سفید را از طریق تکنیک های “بلانچینگ” ، “سفید کردن” یا “اتیولاسیون” یعنی جلوگیری از مواجهه نوساقه ها با نور خورشید بدست می آورند. برای این منظور اطراف نوساقه های آن بجز نوک آنها را با خاک و یا مواد مناسب دیگری می پوشانند تا از انجام واکنش فتوسنتز و تولید رنگدانه سبز رنگ کلروفیل جلوگیری به عمل آید.
سفید کردن نوساقه ها باعث تردی بیشتر و کاهش مزه تلخ ناشی از حضور کلروفیل می گردد. مارچوبه های سفید را با نام های تجاری زیر می شناسند :
- طلای سفید
- عاج خوراکی
- سبزی شاهانه
3. مارچوبه ارغوانی : نوع گونه ارغوانی نسبت به انواع سبز و سفید دارای فیبر کمتر و مقدار قند بیشتری هستند. کاشت ارغوانی در کشور ایتالیا توسعه یافته اند و موسوم به ” violetto de albenga ” می باشند.
تولید جهانی
کشور چین بزرگترین تولید کننده جهانی محصول مارچوبه در سال 2013 میلادی با 7 میلیون تن بوده است و کشورهای پرو با 384 هزار تن و مکزیک با 127 هزار تن در مراتب بعدی قرار داشته اند. بیشترین میزان کاشت آن ایالات متحده آمریکا در ایالت های کالیفرنیا، میشیگان و واشنگتن حاصل می آید.
تولید سالیانه این محصول در آلمان حدود 57 هزار تن است که 61 درصد تقاضای مصارف داخلی آن را برآورده می سازد. امروزه کاشت گیاه مارچوبه در زیر تونل های پلاستیکی موجب افزایش دوره برداشت و عرضه سالانه آن شده است.
دوره برداشت آن در بریتانیا تحت شرایط تونل های پلاستیک از فوریه تا نوامبر یعنی حدوداً 10 ماه از سال می باشد. بیشترین وارد کنندگان جهانی محصول در سال 2013 میلادی را : ایالات متحده آمریکا ( 182 هزار تن )، اتحادیه اروپا ( 95 هزار تن ) و کانادا ( 21 هزار تن ) تشکیل می داده اند.