طرح توجیهی کاشت گیاه خارمریم (ماریتیغال)
گیاه خارمریم با نام انگلیسی (Milk thistle) متعلق به تیره کاسنی است این تیره به راسته آسترال ها و زیر رده مالویده و رده دولپه ای ها تعلق دارد. جنس ،Silybum , گونه marianum که دارای برگ هایی با لکه های سفید است. ماریتیغال گیاهی مرتعی، دارویی و به صورت علفی و یکساله است که در نقاط مختلف ایران به صورت خودرو رشد می کند.
این گیاه در رویشگاه های طبیعی خود در برخی مناطق معتدله با شرایط مدیترانه ای، قادر به گذراندن دوره سرمای زمستان است. به همین لحاظ می تواند به صورت محصول پاییزه نیز در آن مناطق کشت شود. ولی در قسمت های سردسیری مناطق مدیترانه ای ممکن است در فصل بهار کشت شود.
خارمریم گیاهی است که در نواحی مدیترانه ای اروپای مرکزی، آسیای مرکزی و شرقی، امریکای شمالی و جنوبی و جنوب استرالیا رشد می کند. این گیاه در نواحی صخره ای، سنگلاخی و خشک، مزارع، کنار جاده ها و اراضی بایر به خوبی رشد می نماید. به عنوان یک گونه گیاهی مهاجم، ماریتیغال علامتی از کشاورزی ضعیف و نیازمند تیمار خاک در این اراضی می باشد.
این گیاه در اوایل فصل رشد تولید برگ های طوقه ای (روزت) می نماید که بر روی سطح زمین قرار می گیرد. ساقه تا ارتفاع 2/5 متر رشد می کند. بسته به شرایط رشد، هر گیاهی تا بالای 4 ساقه تولید می نماید که حاوی شیره سفید رنگی می باشد. ریشه خارمریم ضخیم، مستقیم و دارای انشعاب های زیادی می باشد.
برگ ها پهن، با لبه های کنگره ای که سبز براق و ضخیم هستند و دارای رگه های سفید و حاشیه خاردار می باشند. وجود لکه های بزرگ کلروفیل دار و سفید رنگ که بر اثر ایجاد فاصله بین غشا و سلول های کلروفیل دار مزوفیل ایجاد شده به ظاهر برگ حالتی شبیه به سنگ مرمر می دهد.
برگهای جوان تر دارای لوپ های کم عمق با لبه های خار دار هستند در حالی که برگهای پیرتر، لوپ های عمیق تر با حاشیه موج دار دارند. گلها (کاپیتول) در انتهای ساقه های اصلی و فرعی ظاهر می شوند رنگ گلها بنفش تیره و به ندرت سفید می باشد. قطر کاپیتول بین 5 تا 8 سانتی متر می باشد.
قسمت خارجی کاپیتول ها برجسته و پولک مانند است که از تعداد زیادی زواید خار مانند تشکیل شده است. گل ها شامل گلچه های لوله ای زیادی هستند. میوه فندوقه و تخم مرغی شکل است و در انتهای آن پاپوس متراکمی دیده می شود. طول میوه 8 میلی متر و ضخامت آن 4 میلی متر است.
قسمت فوقانی بذر کاملا رسیده، قهوه ای تیره (مایل به سیاه) است اما قسمت تحتانی آن به رنگ قهوه ای روشن است وزن هزار دانه بین 23 تا 31 گرم متفاوت. بذور 2 تا 3 سال از رویش مناسبی برخوردارند. طول دوره رشد این گیاه متفاوت است و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین 110 تا 140 می باشد.
نیازهای اکولوژیکی و زراعت گیاه خارمریم (ماریتیغال)
ارتفاع از سطح دریا، طول و عرض جغرافیایی، نوع شرایط آب و هوایی تا حد زیادی بر روی کمیت و کیفیت مواد تشکیل دهنده گیاهان به خصوص گیاهان دارویی و روغنی تأثیر می گذارد. درجه حرارت یکی از عوامل محدود کننده رویش گیاهان است که تأثیر به سزایی در رویش و گسترش آن ها دارد.
گیاه ماریتیغال در شیب های سنگلاخی رو به آفتاب منطقه مدیترانه ای و در آب و هوای گرم آفتابی به خوبی رشد می کند و آب و هوای سرد رشد و توسعه گیاه را کند می کند. خارمریم به یخبندان حساس است و در مناطق گرم که خطر روبرو شدن با یخ زدگی وجود ندارد می توان در فصل پاییز به کشت بذور اقدام کرد.
مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که حداقل و حداکثر دما برای جوانه زنی بذر ماریتیغال به ترتیب 10 و 35 درجه سانتی گراد و دمای بهینه 20 تا 25 درجه سانتی گراد می باشد. ماریتیغال نیاز آبی نسبتاً کمی داشته و در خاک های زهکشی شده که مانع تجمع آب در اطراف ریشه آن شود، رشد مطلوبی دارد.
به همین دلیل برگرداندن خاک بین ردیف ها (به علت حساسیت گیاه به عدم تهویه) نقش عمده ای در عملکرد دارد. ماریتیغال گیاهی است که مقادیر بالایی زیست توده تولید می کند لذا مقادیر زیادی از مواد غذایی خاک را مصرف می نماید.
| نیازهای اکولوژیکی گیاه خارمریم |
|
| دمای جوانه زنی | 8 – 10 درجه سانتی گراد |
| درجه حرارت مطلوب | 18 – 20 درجه سانتی گراد |
| دوره رویش ماریتیغال | 110 – 140 روز |
| فاصله کاشت | 12 بوته در مترمربع |
| تعداد بذور برای کاشت | 10 – 14 بذر برای هر متر مربع |
| روش کاشت | نواری |
| وجین | در دو مرحله : 4 – 5 برگی و ارتفاع 30 – 40 سانتی متری |
| عملکرد | 1 – 2 تن در هکتار |
کاشت
آماده سازی زمین :
ماریتیغال گیاهی است که مقادیر بالایی زیست توده تولید می کند لذا مقادیر زیادی از مواد غذایی خاک را مصرف می نماید. ماریتیغال به شدت به زمان کاشت حساس است و حتی تاخیر چند روزه در کاشت سبب عدم ساقه دهی گیاه می شود. گیاهان در اسفند ماه هر چه زودتر کشت شوند تقریبا، همه آنها به ساقه می روند و میوه تولید می کنند.
طریقه تکثیر این گیاه پرارزش، از طریق بذر است. خارمریم به صورت ردیفی توسط ردیف کار غلات کشت می شود. برای سهولت در برداشت مکانیکی بهتر است گیاهان به صورت نواری کشت شوند. فاصله ردیف کاشت بین 60 – 40 سانتی متر و عمق کشت 3 – 2 سانتی متر است.
تناوب زراعی
باید از محصولات وجینی قبل از کشت خارمریم استفاده کرد تا در موقع کشت آن با علفهای هرز کمتری برخورد نمائیم، همچنین نباید در چند سال پیاپی این گیاه را کشت نمود چون علف هرز مزرعه می شود.
داشت
خارمریم به بسیاری از علف کشها حساس است از این رو مبارزۀ شیمیائی با علفهای هرز این گیاه باید با دقت کامل انجام گیرد و در انتخاب نوع علف کشی و غلظت و زمان کاربرد آن دقت نمود؛ لذا توصیه می شود از سموم قبل از کاشت استفاده شود.
بذور پس از 8 تا 10 روز سبز می شوند وقتی گیاهان 4 تا 5 برگی شدند علفهای هرز بین ردیفها و گیاهان را باید با دست در سطح کوچک یا به وسیله ماشین کولتیواتور وجین کرد. وقتی ارتفاع گیاهان به 30 تا 40 سانتی متر رسید باید وجین علفهای هرز را تکرار کرده و بعد از 3 تا 4 هفته سومین و آخرین برداشت علفهای هرز را انجام داد.
از آفات گیاه می توان نوعی سرخرطومی گرده خوار نام برد که برای از بین بردن آن می توان با توجه به خسارتزا بودن آفت در مرحله گل و همزمانی با فعالیت زنبور عسل و حشرات مفید دیگر بسیار مشکل و پیچیده است.
برای کنترل شیمیایی، باید سمومی که روی زنبورعسل و حشرات گرده افشان اثرکشندگی کمتری دارند مانند فوزالون به میزان 2,5 لیتر در هکتار و یا آندوسولفان (اخیراً از فهرست سموم کشور حذف شده است) به میزان 3 – 3/5 لیتر در هکتار استفاده کرد.
سمپاشی را هنگام شب و با استفاده از سموم ضربه ای (گروه پیروتروئیدها) انجام داد. سمپاشی در اوایل گلدهی با توجه به احتمال گل ریزی ناشی از سموم و از طرفی تاثیر بیشتر در کاهش خسارت سوسکها بهتر است.
از دیگر بیماری ها سفیدک سطحی پودری است که محافظت % 100 و کامل از الوده شدن به بیماری غیر ممکن است کنترل واقعی در این بیماری در واقع پیشگیری و استفاده از سموم حفاظتی است. قارچ کشهای حفاظتی باید طی یک برنامه 7روزه بایستی به کار گرفته شود.
برای کنترل شیمیایی می توانید از سموم :
Copper,abound,ziram,mancozeb,maneb,captan, Sulphur,bayleton,rubigan
که پیشگیری کننده هستند استفاده نمود. درکنترل شیمیایی بهتر است هرچند وقت یکبار از سموم متفاوتی استفاده کرده تا از بروز مقاومت جلوگیری کنیم.
برداشت محصول
در کشت بهاره میوه ها از اوایل تابستان به تدریج می رسند. هنگام رسیدن میوه ها، گلچه ها خشک می شوند و تارهای بلند و سفید رنگ (پاپوس ها) ظاهر می گردند. رنگ میوه های رسیده قهوه ای وبراق است. میوه های رسیده به سهولت از گیاه جدا می شوند. اواخر تیر تا اوایل مرداد، زمان مناسبی برای برداشت محصول می باشد.
کاپیتول ها معمولاً در یک مرحله و در فاصله زمانی 15 – 10 روزه برداشت می شود. ولی برداشت خارمریم بدلیل وجود برگهای بزرگ و انبوه و خارهای اطراف برگ بسیار مشکل است. در سطح کوچک، کاپیتول ها را می توان با دست برداشت کرد ولی در سطح وسیع باید با ماشین های مخصوص این کار را انجام داد. عملکرد بذر بین 1/2 تا 2 تن در هکتار است.
فرآوری (روغن گیری)
اکثر دانه های روغنی حاوی 91 تا 56 درصد روغن می باشند و با توجه به درصد روغن یکی از دو روش استخراج بوسیله پرس و یا استخراج به وسیله حلال و یا از هر دو روش استفاده می شود. به این ترتیب که برای دانه هایی که درصد روغن آنها تا حدود 12درصد باشد فقط از روش استخراج با حلال استفاده می شود درحالیکه برای دانه های پر روغن توسط پرس و سپس استخراج توسط حلال پیشنهاد می شود.
مکانیزم فرایند استخراج روغن در حقیقت همان فرایند یا استخراج از درون جامد با مایع (حلال) می باشد و بر این اساس استوار است که روغن تا زمانی که حلالیت حلال که معمولا نرمال هگزان می باشد به حد اشباع نرسیده باشد در آن حل شده و از خلل و فرج دانه های روغنی خارج می شود و زمانیکه حلالیت در هگزان به حد اشباع رسید یک تعادل بین مایع خارج و مایع داخل جامد برقرار شده و به میزانی که مولکول روغن از دانه روغنی پولک شده خارج می شود به همان تعداد مولکول روغنی وارد فاز جامد می شود. دو روش کلی :
- غوطه وری کامل (Immersion)،
- تماس مداوم یا غوطه وری ناقص (Percolation)
برای استخراج روغن استفاده می شود. عواملی از قبیل درجه حرارت، مدت زمان استخراج، میزان حلال، میزان رطوبت دانه، شکل هندسی و اندازه ذرات پولک شده بر فرآیند استخراج تاثیر می گذارند.
ترکیبات دانه
مواد مؤثره دانه های گیاه خارمریم از نوع فلاونولیگنان ها می باشد که در واقع ترکیب جالبی از ساختار فلاونوئیدها و لیگنان ها هستند 1/5 تا 3 درصد وزن خشک بذر های ماریتیغال را فلاونولیگنان ها تشکیل می دهند. این مواد از نظر شیمیایی متعلق به فنل ها هستند و رنگ آن ها معمولا زرد می باشند.
فلاونوئیدهای استخراج شده از دانه های ماریتیغال نیز کاملا زرد هستند مهمترین فلاونوئیدهای موجود در دانه های این گیاه عبارتند از سیلی بین، سیلی دیانین و سیلی کریستین، که مجموعه آنها تحت عنوان ترکیبات سیلی مارین شناخته می شود.
به عبارت دیگر می توان گفت که سیلی مارین یک پلی هیدروکسی فنیل کرومانون می باشد. علاوه بر ترکیبات فلاونوئیدی میوه این گیاه حاوی مواد تلخی است که منشأ آن ترکیبات رزینی و روغنی می باشد. ماریتیغال حاوی 31 – 18 درصد روغن می باشد که از این میزان 54 – 42 درصد اسید لینولئیک و 36 – 21 درصد اسید اولئیک است.
| خواص فیزیکی و شیمیایی روغن خام گیاه ماریتیغال | |
| خواص | ماریتیغال |
| اسیدهای چرب آزاد | 1/82±0/39 |
| عدد یدی | 109/57±0/4 |
| عدد صابونی | 180/90±1/17 |
| عدد پراکسید | 1/59±0/01 |
| ضریب شکست | 1/46 |
| رنگ | 2R – 20R |
| وزن مخصوص | 0/922 |
همچنین گیاه خارمریم حاوی ترکیبات پلی استیلنی است که دارای خواص ضد قارچی و باکتریایی می باشد. تحقیقات صورت گرفته توسط مریکلی 6 در سال 1998، وجود هیدروکلراید بتائین و بعضی اسید آمینه های از قبیل سیستئین، گلایسین، اسید گلوتامیک، اسید آمینو بوتیریک، تیرامین را در میوه گیاه ماریتیغال نشان می دهد.
بررسی های انجام شده بر روی فلاونوئیدهای پیکر رویشی گیاه ، وجود کامفرول 3- سولفات و بعضی دیگر از سولفات های فلاونوئیدی را در اندام های رویشی این گیاه به اثبات رسانده است. دانه خار مریم ، داری تقریباً 4 تا 6 درصد سیلیمارین و عصاره این گیاه حاوی 65 – 80 درصد سیلیمارین و 20 تا 35 درصد اسید چرب می باشند.
سیلیمارین این گیاه دارای هفت نوع فلاونولیگنان (سیلیبین نوع A، سیلیبین نوع B، ایزوسلیبین نوع A، ایزوسلیبین نوع B، سیلیکریستین، ایزوسلیکریستین و سیلیدیانین) و یک تاکسیفولین (زردینه یا رنگ ساز زرد) می باشد.
خواص دارویی و موارد استفاده
ماریتیغال یکی از گیاهان دارویی که در طب سنتی اروپا بطور وسیعی استفاده می گردد. موارد مصرف این گیاه به عنوان غذا محدود می باشد و اهمیت اصلی آن به دلیل کاربرد دارویی آن است با این وجود در برخی مناطق جهان، از بخش های داخلی ساقه های جوان و برگ های سبز به عنوان سالاد و یا به صورت پخته شده استفاده می گردد.
از برگ های خشک شده آن جایگزین چای و بذور بو داده آن نیز مصرف می شود. اگرچه از دانه ها و پیکر رویشی این گیاه در طب سنتی استفاده می گردیده است، اما کاشت آن به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند و به منظور استخراج مواد مؤثره از دانه های آن از دهه های اخیر انجام می شود. از قرن چهارم قبل از میلاد مسیح، عصاره خارمریم برای درمان بیماری های طحال، کبد و سنگ مثانه استفاده می گردید.
در طی قرن هفدهم میلادی گیاه شناس مشهور انگلیسی، کول پیر، ماریتیغال را به عنوان داروی مؤثر در پیشگیری و درمان تب و لرز و طاعون معرفی نمود و اظهار داشت که این گیاه برای درمان سوزش ادرار و خرد کردن سنگ مثانه مفید است هم چنین این گیاه برای درمان ناراحتی های کبدی و طحال مؤثر است.
ریشه و بذور تازه این گیاه نه تنها برای درمان یرقان، بلکه به صورت موضعی به عنوان کمپرس برای کبد استفاده می گردد. هم چنین جوشانده و خوردن بوته های تازه و بهاره، برای بهبود سیستم گردش خون پیشنهاد می شود. مشکلات قاعدگی، درد در مجاری ادراری و گشاد شدن رگ ها همگی با بذور پودر شده این گیاه درمان می شود.
شیره حاصل از گیاه خارمریم نیز برای سفید کردن پوست و زیبایی کاربرد دارد. بومی های امریکا از خارمریم برای درمان جوش، نارحتی های پوستی و برخی اشکال مسمومیت استفاده می نمودند. از زمانی که دانشکده پنسیلوانیا در اواخر سال 1800 تأسیس گردید ماریتیغال نیز به عنوان یکی از گیاهان مهم در عملیات گیاه درمانی محسوب گردید.
سیلی مارین در آب غیر محلول و در الکل محلول است این فلاونوئید، غالبا برای محافظت از کبد بر علیه اثرات زیان آور تتراکلریدکربن، تیواستامید و دارو هایی نظیر پاراستامول و سموم α- آمونتین و پالوین موجود در قارچ های سمی استفاده می شود.
این مواد دارویی به دو صورت عمل می کنند آن ها ممکن است با اثر برروی غشاء سلولی سبب جلوگیری از جذب سموم گردند و یا اینکه به دلیل طبیعت فنلی می توانند به عنوان آنتی اکسیدانت عمل نموده و با از بین بردن رادیکال های آزاد از صدمه به کبد جلوگیری نمایند.
سیلی مارین ساختار لیپیدها را در غشاء سلول های کبدی پایدار کرده و با افزایش غشاء خارجی سبب جلوگیری از ورود مواد سمی به سلول ها می گردد. هم چنین مطالعات نشان می دهد که سیلی بین سبب سنتز اسیدهای ریبونوکلئیک ریبوزومی و تقویت سنتز پروتئین در سلول های کبدی می گردد.
مصرف خوراکی روزانه 1000 میلی گرم سیلی مارین توسط انسان هیچ گونه اثر سمی ندارد و بسیار مفید خواهد مصرف سیلی مارین در جلوگیری از زخم معده هم مؤثر می باشد. عصاره این گیاه به علت داشتن خواص آنتی اکسیدانتی و اثرات ضد توموری به عنوان یک ماده محافظ فوق العاده برای فرمولاسیون داروهای مراقبت از پوست استفاده می گردد.
نتیجه گیری کلی
با توجه به توقع بسیار پایین گیاه خارمریم در بافت و حاصلخیزی خاک و همچنین میزان سرمایه پایین برای خرید نهاده های اولیه همچون بذر از یک سو و درآمد بسیار بالای این محصول نسبت به گیاهان زراعی رایج، به نظر می رسد بتوان در توسعه کشت این محصول اهتمام ورزید. نکته قابل تامل دیگر در خصوص این گیاه، کاربردهای متنوع دارویی و تغذیه ای محصولات این گیاه می باشد که اهمیت این محصول را دو چندان می کند.
